Transformatie sociaal domein: écht of wassen neus?

Voor de honderdste editie van Sprank, het vakblad van Divosa, zat ik onlangs om de tafel met vijf kopstukken in het sociaal domein. Centrale vraag: is de transformatie in ons domein een échte verandering, of zijn het de kleren van de keizer? Ik zie acht cruciale aandachtspunten die helpen voorkomen dat de keizer straks inderdaad in zijn blote billen rondgaat. Want dat is minder onschuldig dan in het sprookje.

Terugkijkend naar de decentralisaties de afgelopen jaren zie ik echte beweging bij de overgang van de Algemene bijstandswet naar de Wet werk en inkomen (2004). Ondanks grote vrees voor financiële risico’s bij gemeenten werd de introductie een succes. Niet in de laatste plaats door de besparingen die het de rijksoverheid opleverde. Hierna volgde de Wet voorziening gehandicapten die overging in de Wmo (2007). En vorig jaar waren daar natuurlijk de nieuwe Wmo (met AWBZ-taken), Jeugdwet, Wet passend onderwijs en Participatiewet.

Transitie transformeert
In ruil voor financiële risico’s en bezuinigingen krijgen gemeenten steeds meer ruimte voor lokaal beleid. En dat past in de filosofie van de nabije, maar ook slankere overheid die minder bevoogdend en betuttelend is en meer plek biedt aan inwoners, bewonersinitiatieven, ondernemers en maatschappelijke organisaties. Zoals oud-minister Donner zei: “Het nieuwe paradigma is ‘ieder het zijne’ in plaats van ‘iedereen is gelijk’.” Opgeteld: de participatiemaatschappij.

Het minder fraaie beleidsjargon hiervoor is ‘transitie’: invoering op wet- en regelniveau. En daarna het hoopvollere ‘transformatie’: door ander gedrag andere resultaten. Oké, we gaan dus veranderen. In houding, gedrag, pragmatisme. Met steeds mondigere burgers, maar toch ook een groeiende groep zorgafhankelijken door de vergrijzing, immigratie en kwetsbare economie. Tijdens de transitie zijn er geen grote rampen geweest. Desondanks klinkt er in de maatschappij gesomber en zorg over de kleinere overheid. De samenleving is tenslotte complex en kwetsbaarheid vormt nog steeds een reële bedreiging voor velen. Dit gevoel van onbehagen kan de transformatie wel eens veel sneller en sterker onder druk zetten dan we een paar jaar geleden inschatten.

Doorpakken en doen
Is er voldoende tijd om deze culturele omwenteling kans te geven in een samenleving die verhardt? Wat te doen?

1. Professionals, pak het stuur. Accepteer geen bureaucratie en toon lef in het belang van je klant, werkgever of burger. Zoek af en toe de grenzen op om bijvoorbeeld absurde impasses te doorbreken. Hou het zo simpel mogelijk. Eis betrokkenheid van je organisatie en wees kritisch over bemoeienis.
2. In veel wetgeving zitten ontsnappingsclausules, maar professionals en gemeenten durven daar vaak geen beroep op te doen. De rechtmatigheidscultuur is nog steeds dominant. Zo’n mindset moet een keer om.
3. Rijksoverheid en gemeenten, maak het eenvoudiger. Geef de uitvoerders meer regelvrijheid en laat de beoordeling primair aan de burger. Vraag gerust om een klantbeoordelingscijfer. Want niet de regelgeving is heilig, maar de dienstverlening en het resultaat.
4. De landelijke politiek moet zich dus niet steeds bemoeien met de uitvoering, maar meedenken hoe zij gemeenten hierin kan ondersteunen. Voor gemeenten geldt hetzelfde richting hun uitvoerders en partners. En voor de uitvoering aan inwoners: helpen waar nodig; loslaten waar het kan.
5. Meer beleid lost niets op. Laten we de komende jaren doen wat is bedacht. Beleid moet zich uitwijzen in de praktijk en vervolgens op maat worden gesneden voor de uitvoering. Over-de-schutting-beleid wordt teruggegooid.
6. Samenwerking is essentieel; juist onder financiële druk. Maar met die samenwerking mag je inwoners en werkgevers niet lastigvallen. Als het functioneert, oogsten zij. Anders houdt het op.
7. Het systeem hoeft niet te veranderen. Hoe we ermee én erbinnen werken wel. Laat je als overheid los, dan ontstaat echt plaats voor (sociaal) ondernemerschap en innovatie.
8. De meest kwetsbare mensen in onze samenleving verdienen het ondersteund te worden. Maar de grote groep met een enkele vraag of probleem heeft heel andere wensen en ideeën over oplossingen. Geef daaraan ruimte en welgemeend advies.

De blote keizer werd hard uitgelachen. Als de transformatie faalt, valt er weinig te lachen. Zijn we nog op tijd? Het is een rare vraag, want we kunnen niet meer terug. Doorpakken en doen dus, in het belang van iedereen.

Meer weten?
In het decembernummer van Sprank lees je hoe zes smaakmakers in het sociaal domein aankijken tegen de transformatie. Natuurlijk wisselt onze adviseur Geert van Dijk er ook graag live over van gedachten.