Koning in de wacht

Of het echt wáár is weet je natuurlijk nooit zeker, maar het schijnt dat kroonprinses Beatrix een vreugdedansje maakte toen haar moeder haar vertelde dat zij afstand wilde doen van de troon. Dat is alweer 27 jaar geleden. Inmiddels speculeren royaltywatchers driftig over de volgende wisseling van de wacht.

 

Het is de vraag of prins Willem-Alexander even geestdriftig op de aankondiging van de abdicatie zal reageren. Zij stond te popelen om het roer om te gooien. Kordaat haalde ze de bezem door de hofhouding en ze maakte korte metten met de aanspreekvorm 'mevrouw'. De verwachting is dat prins Willem-Alexander minder geneigd is grote veranderingen door te voeren en dat het hem daardoor niet veel uitmaakt of hij de troon een dag eerder of een dag later bestijgt. Maar anderzijds, als je je met je lot verzoend hebt en je al jaren grondig aan het voorbereiden bent, komt er natuurlijk een moment waarop je denkt: en nu ik.

 

In 2008 zit dat er niet meer in. Daarvoor is de agenda van de koningin te goed gevuld met staatsbezoeken. Een troonswisseling in 2011 is evenmin waarschijnlijk, want dat is - als er geen kink in de kabel komt, iets waar het kabinet beslist niet op uit is - een verkiezingsjaar. Dus wordt er in de tweede helft van 2010 druk campagne gevoerd. Dat maakt het aannemelijk dat de kroonprins zijn moeder zal opvolgen in 2009 of in de eerste maanden van 2010, aldus de royaltywatchers.

 

Zouden moeder en zoon daar in huiselijke kring afspraken over hebben gemaakt? Niemand die het weet. Prinses Beatrix hoorde zelf pas een paar dagen voordat koningin Juliana op televisie verscheen om het Nederlandse volk toe te spreken dat haar moeder het voor gezien hield. Hoe dan ook, zo'n troonswisseling kan snel in gang gezet worden. Drie maanden voorbereidingstijd schijnt voldoende te zijn om paleizen van een frisse verflaag te voorzien, straten van onkruid te ontdoen, gasten uit te nodigen, veiligheidsmaatregelen te treffen en alles wat er nog meer komt kijken bij dit grote evenement. Maar vooralsnog gunt de koningin haar zoon een leven in de betrekkelijke luwte, zoals zij zelf destijds met haar jonge gezin op kasteel Drakesteijn ook had.

 

Klaar

 

Belangrijker dan de vraag wanneer de troonswisseling plaatsvindt, is de vraag of de kroonprins er klaar voor is. 'Dat is hij beslist', zegt Peter Rehwinkel, burgemeester van Naarden en staatsrechtdeskundige. 'Als u vraagt of hij directeur-generaal zou kunnen zijn, dan zeg ik ja. Secretaris-generaal misschien ook wel, al zegt dat tegenwoordig niet veel meer', zegt Theo Toonen, hoogleraar bestuurskunde in Leiden en lid van de adviescommissie Water, waarvan de prins voorzitter is, 'Maar hoe de functieschets van een koning eruit ziet, weet ik niet. Een koning moet boven de partijen staan, maar dat is zo'n gemeenplaats. Hij moet authentiek zijn, zijn positie kunnen bepalen en ongelooflijk diplomatiek zijn. Tegelijkertijd moet hij in staat zijn op de juiste momenten iets van zichzelf te laten zien, want hij heeft een belangrijke symboolfunctie. En als het nodig is, moet hij stoïcijns kunnen zijn. Hij kan het allemaal.'

 

Het is opmerkelijk dat de prins het imago dat hem in het verleden parten speelde volledig van zich afgeschud lijkt te hebben. Jarenlang ging hij door het leven als prins Pils, een beetje dikke domme jongen, die zijn grootvaders voorliefde voor vrouwen, vliegtuigen en snelle auto's geërfd leek te hebben. 'Dat contrast met de kundige Beatrix deed geen recht aan zijn inzet en betrokkenheid bij mensen', zegt de Nijmeegse wethouder Paul Depla.

 

'Dat imago is heel snel ontstaan door een paar ongelukkige foto's en televisiebeelden', zegt Jan Hoedeman, koninklijk huisverslaggever bij de Volkskrant, 'Het was bijna niet weg te branden, maar door stug te werken aan een geloofwaardige inhoud heeft hij dat imago toch aan de kant kunnen duwen.' 'Ik denk dat hij er geen zin meer in had om als sufferd te worden bestempeld', zegt toneelschrijver Ton Vorstenbosch, die stukken schreef over de koninginnen Emma en Wilhelmina, 'Hij wil serieus genomen worden, net als iedereen.'

 

'Hij is volwassen geworden en hij is geweldig gegroeid', zegt NOC/NSF-voorzitter Erica Terpstra, 'Hij steekt goed in zijn vel, omdat hij de balans gevonden heeft tussen wie hij is en wat mensen van hem verwachten.' Overigens is Terpstra geen moment bang geweest dat het niets zou worden met de prins. Ze vertelt over de Paralympics in Atlanta, al meer dan tien jaar geleden, waar de prins de sporters toesprak. 'Een goeie speech. En niet van een papiertje, maar helemaal uit het hoofd. Toen dacht ik voor de eerste keer: dáár staat onze toekomstige koning.'

 

'In interviews zag je jaren geleden dat hij heel krampachtig omging met zijn rol', zegt Rehwinkel, 'En door dat negatieve imago werd hij nog krampachtiger. Maar hij is ouder geworden en hij heeft ontdekt waar hij zich gemakkelijk en plezierig bij voelt.' 'Ik volg hem van dichtbij. Hij wordt losser en zelfverzekerder', zegt Toonen, 'Ik denk dat het vaderschap hem geholpen heeft.' 'En het huwelijk', zegt Rehwinkel, 'Dat charmante en zwierige van Maximá is een goede aanvulling voor zo'n Nederlandse man.'

 

Watermanagement

 

In de jaren waarin de prins nog enigszins kampte met zijn losbollerige imago, vertelde hij in een televisieinterview met Paul Witteman ter gelegenheid van zijn dertigste verjaardag dat hij zich ging bezighouden met watermanagement. In menig huiskamer werd daar smakelijk om gelachen. 'Maar het was hartstikke slim', zegt Depla, 'Watermanagement in het land van de dijken. En dan nog de klimaatverandering, het grootste maatschappelijke vraagstuk van deze tijd. Dat is een combinatie van actualiteit en traditie. Je zou bijna zeggen dat het een marketingstrategie is, maar de prins was er al mee bezig lang voordat Al Gore met zijn film kwam.'

 

Het was prins Claus die zijn zoon op het spoor van het watermanagement zette. Hij overtuigde hem ervan dat water op mondiaal niveau steeds belangrijker rol zou worden. 'Zijn vader heeft hem een heel verstandig advies gegeven', zegt Toonen, 'En zelf heeft hij dat heel goed opgepakt. Nu wordt er weer gelachen om die sanitatie, maar dat heeft wel een enorm effect op de kindersterfte in Afrika.'

 

Inmiddels geldt de prins als expert. Landschapsarchitect en Harvard-hoogleraar Adriaan Geuze leidde hem rond bij de De Zondvloed, de tweede architectuurbiennale in Rotterdam, waarvan Geuze curator was. 'Ik stond echt versteld van zijn kennis. Hij weet alles. Hij is tot in de finesses op de hoogte van de waterproblematiek.' 'In de waterwereld wordt met bewondering over hem gesproken', zegt Toonen, 'Vooral als er buitenlandse gasten zijn, merk je dat hij ontzettend veel weet. Meer dan alle anderen.'

 

'Het is heel stimulerend en inspirerend voor de nieuwe generatie dat de kroonprins zich bezighoudt met de klimaatverandering en alles wat daarmee samenhangt', zegt Geuze. Maar ook de kennis van de prins op andere terreinen wordt geroemd. Depla, die twee keer te gast was op Eikenhorst, waar de prins en Maximá informele etentjes organiseren om met generatiegenoten van gedachten te wisselen, zegt: 'Dat hij over elk onderwerp basiskennis heeft, is logisch, want hij wordt ingepraat. Maar het gaat veel verder. Hij is in staat om overal zeer inhoudelijk over te praten. Echt op hoog niveau.'

 

Is de prins slim? 'Dat moet u niet vragen aan een professor die de hele dag whizzkids om zich heen heeft', zegt Toonen lachend, 'Maar vergeet niet dat die nerdssfeer ook een keerzijde heeft. De prins is iemand die overzicht heeft en dwarsverbanden ziet. Dat is niet zozeer slimheid, het is betrokkenheid en verstandigheid.' Hoedeman zegt: 'Hij is geen intellectueel, zoals Claus. Maar iemand op die stoel hoeft geen intellectueel te zijn. Dat schiet niet op. Hij heeft een grote sociale intelligentie.'

 

Formatie

 

Stel dat het kabinet-Balkenende zijn termijn volmaakt en dat Balkenende na de verkiezingen als premier van het vijfde kabinet dat zijn naam draagt zijn opwachting maakt ten paleize. Of misschien is er tegen die tijd wel een premier Verdonk of een premier Wilders die ontboden wordt bij de koning. Als zij verwachten dat ze een onervaren vorst tegenover zich krijgen die ze gemakkelijk kunnen inpakken, vergissen ze zich.

 

Zelf kreeg koningin Beatrix het als beginnend vorstin meteen voor haar kiezen. Na de Tweede Kamerverkiezingen van mei 1981 werd zij geconfronteerd met een uiterst moeizame formatie. Zij dreef de informateur tot wanhoop door hem vrijwel dagelijks te laten opdraven om verslag te doen van de ontwikkelingen. In september poseerde zij met het tweede kabinet-Van Agt voor de traditionele bordesfoto, maar een maand later ging het al mis. De ministers werden het niet eens over het banenplan, waarmee zij de grote werkloosheid in die jaren het hoofd wilden bieden. Er volgde een geslaagde lijmpoging, maar in mei struikelde het kabinet over de Voorjaarsnota. Nieuwe verkiezingen volgden en de koningin kreeg tactisch te horen dat het in de nieuwe ronde wel een onsje minder mocht.

 

Op die eerste formaties kijkt zij niet bepaald met genoegen terug. Haar moeder had haar nooit betrokken bij staatszaken, waardoor zij een kennisachterstand had. Dat zou haar zoon niet overkomen, nam ze zich voor. Prins Willem-Alexander is daardoor heel goed op de hoogte van alle ins en outs van de vaderlandse politiek. Zijn moeder kan inmiddels bogen op een kleine dertig jaar ervaring. Daar kunnen de meeste politici niet aan tippen. Zij informeert haar zoon nauwgezet - en hij is, gezien zijn brede kennis op andere terreinen, kennelijk iemand die goed luistert en goed kan onthouden. 'De prins kent het klappen van de zweep', zegt Hoedeman. Niet alleen in staatszaken is de prins goed geschoold, maar ook op zo ongeveer elk ander gebied. 'Hij is buitengewoon goed voorbereid', zegt Terpstra, 'Dat is al jaren aan de gang. We hoeven niet bang te zijn voor iemand die beginnersfouten gaat maken.'

 

Uitglijder

 

De laatste uitglijder van de prins dateert alweer van jaren geleden, toen hij zijn Argentijnse schoonvader in spe verdedigde. Dat was vlak voor zijn huwelijk met Maximá. Haar vader, Jorge Zorreguieta, was minister van Landbouw geweest onder generaal Videla. Onder Videla's bewind verdwenen duizenden tegenstanders van zijn regime spoorloos. Zorreguieta hield vol dat hij hier niets van had geweten. Uit onderzoek in opdracht van de Nederlandse overheid bleek dat hij hiervan wel degelijk op de hoogte was. Vervolgens kwam Willem-Alexander met een brief op de proppen waarin het tegendeel werd beweerd. Videla zelf bleek de auteur te zijn. Toenmalige premier Wim Kok, die buitengewoon tactisch en diplomatiek te werk was gegaan om de Zorreguieta-kwestie in goede banen te leiden, was razend op de prins.

 

En de prins zelf? Misschien baalde hij wel omdat hij zoiets stoms had gezegd, maar eigenlijk kon het hem weinig schelen. Hij had gekozen voor het meisje en niet voor de troon, iets wat hij op zijn 17e al aankondigde in een interview met schijfster Renate Rubinstein en wat hij op zijn 30e nog eens herhaalde in een interview met Paul Witteman. 'Het ging langs de rand van de afgrond, maar men begreep de context', zegt Hoedeman, die er destijds in Argentinië bij was, 'hij was tot over zijn oren verliefd.' Toen Maximá later heel charmant zei dat het 'een beetje dom' was geweest van de prins, was alles vergeten en vergeven. Haar vader was weliswaar niet welkom op de bruiloft, maar bij de doop van het eerste prinsesje pinkte hij op de voorste rij een traantje weg.

 

Daarna heeft de prins geen domme dingen meer gezegd, althans niet in het openbaar. Hij realiseert zich terdege dat al zijn uitlatingen onder ministeriële verantwoordelijkheid vallen. Als de prins - die lid is van het Internationaal Olympisch Comité - al vindt dat Nederland de openingsceremonie van de Spelen zou moeten boycotten omdat de Chinezen de mensenrechten met name in Tibet met voeten treden, dan laat hij zich daar niet over uit. Op de website van het koninklijk huis verwijst de prins naar het kabinetsstandpunt. Ook als voorzitter van de adviescommissie Water houdt hij rekening met zijn bijzondere positie. 'We willen droge voeten, maar hoeveel geld hebben we er voor over? Dat heeft politieke implicaties. Als de kroonprins daar iets over zegt, krijg je chocoladeletters in de krant', zegt Toonen, 'in het buitenland is hij veel vrijer. Daar speelt hij een belangrijke rol.'

 

Geen stijlbreuk

 

Geeft de prins straks een andere invulling aan het koningschap dan zijn moeder? 'Hij is van een andere generatie, dus zal hij het anders doen, maar ik denk niet dat het een stijlbreuk wordt', zegt Rehwinkel, 'Beatrix wilde het heel anders doen dan Juliana, maar van Willem-Alexander verwacht ik alleen accentverschillen.'

 

'Beatrix is buitengewoon heerszuchtig', zegt Vorstenbosch, 'Hij niet, dus in tegenstelling tot zijn moeder zal hij zich niet overal mee willen bemoeien.' 'Hij zal de verzakelijking die Beatrix heeft ingevoerd niet terugdraaien, maar wel verzachten', voorspelt Henk te Velde, hoogleraar vaderlandse geschiedenis in Leiden. 'Je zult de verschillen voor het eerst zien in wat hij doet met koninginnedag en in de manier waarop hij het hof inricht', zegt Rehwinkel. 'De personele ondersteuning van zijn moeder was vaak aan veranderingen onderhevig, maar hij heeft al heel lang dezelfde particulier secretaris.'

 

Een belangrijke overeenkomst tussen de prins en zijn moeder is dat ze er niet alleen voor staan. 'Beatrix had het grootste deel van haar regeerperiode Claus naast zich. Hij heeft Maximá', zegt Rehwinkel. Dat is een groot verschil met Juliana en Wilhelmina, die bepaald niet op steun van hun partner konden rekenen. Het opvallendste verschil tussen moeder en zoon is dat hij dichtbij de mensen staat, terwijl zij bewust afstand creëert. 'Ik denk dat hij heel goed weet dat die oude afstandelijke manier niet werkt in deze tijd', zegt Hoedeman, 'Hij gaat veel losser om met mensen.' 'Mensen waren voor Beatrix nogal eens bang', zegt Te Velde, 'dat zal bij prins Willem-Alexander niet gebeuren.'

 

'Hij wordt een sportieve, moderne koning', voorspelt Terpstra, 'Met veel gevoel voor humor en als het nodig is met autoriteit, maar niet een echte bobo.' Want bobo's, daar heeft de prins niet veel mee. Als hij ergens op bezoek is, schudt hij de aanwezige bestuurders de hand en gaat dan direct op zoek naar leeftijdgenoten en deskundigen. De koningin heeft weleens bezorgd geïnformeerd of haar zoon wel met de juiste mensen sprak.

 

'Hij heeft het nabije van zijn oma, koningin Juliana', zegt Rehwinkel. 'Hij voelt zich plezierig in het gezelschap van burgers.' Depla vertelt over de dijk bij Lenth, die 250 meter verlegd moest worden. Mensen moesten de huizen verlaten waar ze vaak tientallen jaren hadden gewoond. In het diepste geheim - de pers wist van niets en de bewoners rekenden op de komst van een hoge ambtenaar - legde de prins een werkbezoek af. In een café ontmoette hij de bewoners. 'Hij legde uit hoe belangrijk de maatregel was', zegt Depla, 'dat deed hij op een ontwapenende manier, heel open. Maar tegelijkertijd ook heel overtuigend.' 'Hij is iemand die met een kwinkslag graag en snel gezelschappen ontdooit', zegt Hoedeman.

 

Monarchie

 

En de monarchie, krijgt die straks een andere invulling? 'Alles blijft hetzelfde', stelt Vorstenbosch, 'De traditie van erfopvolging is volkomen achterhaald, maar mensen willen dat. Ze houden van prinsen en prinsessen.'

 

Van het volk zullen de veranderingen dus niet komen. Evenmin van de prins zelf, want die gaf in het interview met Witteman al aan dat hij niets voelt voor een uitsluitend protocollaire invulling van het koningschap. 'Iedere vorst heeft de neiging om dat wat er nog aan inhoud is vast te houden', zegt Te Velde. Rehwinkel denkt dat ook: 'Maakt de koning wel of niet deel uit van de regering? Houdt de koning zijn rol bij de kabinetsformatie? Breekt hij met de traditie van het voorzitterschap van de Raad van State? Blijft hij de troonrede voorlezen? Als er iets verandert in de invulling van het koningschap zal dat niet zijn omdat prins Willem-Alexander dat wil, maar omdat de politiek daarvoor kiest.'

 

Maar de kans dat de politiek daar nu voor kiest, is nogal klein. Dat heeft te maken met Wilders, die de politiek en het koningshuis dichter bij elkaar heeft gebracht, denkt Vorstenbosch. 'Wilders vindt dat het establishment niet deugt. En daar horen zij bij.'

 

Te Velde heeft een vergelijkbare mening. Volgens hem verandert de verhouding tussen politiek en monarchie in de loop der jaren steeds. 'Nu lijkt het erop dat de rechterkant van de politiek meer moeite heeft met de monarchie dan links', zegt hij, 'de populistische partijen komen in opstand tegen het politieke systeem. Maar de monarchie is helemaal met dat systeem verbonden. De koningin, en straks de koning, staat voor de grondwet en voor de zuiverheid van de constitutionele verhoudingen. En juist daardoor ontwikkelt zich aan de linkerkant van het politieke spectrum meer sympathie voor de monarchie. Bovendien bestaat heel subtiel het beeld dat het Oranje-huis zich meer op gematigd links dan op rechts oriënteert.'

 

'Wat ook meespeelt is dat de koning in de geschiedenis heel vaak functioneert als een buffer tussen volk en regering', zegt Vorstenbosch. Volgens Te Velde vervult de monarchie die brugfunctie in zekere zin nog steeds, doordat ze zowel een constitutionele als een populaire rol heeft. 'Je zag dat bij het huwelijk van de prins en Maximá en bij de begrafenis van Claus. De monarchie is altijd in staat geweest een groot deel van de bevolking te mobiliseren.' De tijd lijkt rijp te zijn voor een koning die zijn ambt op een professionele manier invult, maar contact met de bevolking minstens zo belangrijk vindt. Laat dat nou net de profielschets zijn die koning Willem IV op het lijf geschreven is.