‘Kalm blijven’ onder opmars van Forum

Gevolgen uitslag PS-verkiezingen voor gemeentelijk beleid

Het is inmiddels genoegzaam bekend. Forum voor Democratie (FvD) is vanuit het niets de grootste partij geworden in Zuid- en Noord-Holland en in Flevoland. In de overige provincies zijn ze de (gedeeld) eerste, tweede of derde partij. GroenLinks boekte overal forse winst, maar kan wat zetelwinst en omvang niet tippen aan nieuwkomer Forum. Wat moeten gemeenteraden en colleges doen met deze uitslag?

‘Daar kun je, staatsrechtelijk gezien, niets mee’, stelt hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans van de Universiteit Leiden resoluut. ‘Pas over drie jaar weer, bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen.’ De raad en het college van burgemeester en wethouders zijn eigenstandige politieke fora. ‘Provinciale Staten fungeren niet als Eerste Kamer ten opzichte van gemeenten. Als door alle gemeenten het vertrouwen in Gedeputeerde Staten wordt opgezegd, gebeurt er helemaal niets’, aldus Voermans.

‘Gemeenteraden hebben staatsrechtelijk een eigenstandig mandaat en zijn ook aan de bevolking verplicht om zich te richten op de gemeente’, stelt ook Frank Hendriks, hoogleraar bestuurskunde (Universiteit van Tilburg).

‘Het zou heel, heel onverstandig zijn als gemeenten nu hun coalitieakkoorden gaan openbreken’, vindt Voermans. ‘De verkiezingen gingen niet over gemeenten. En straks komen de Europese Verkiezingen eraan. Stel dat we dan een ruk naar links maken. Moet de gemeente daar iets mee? Een van de beste eigenschappen van bestuurders is kalm blijven. Je moet niet doen of je doof, blind en stom bent, maar je moet wel kalm blijven.’

De verkiezingsuitslag kan wel als gratis poll worden gezien en het is altijd een goed idee om beter te gaan luisteren in wat er in de wijken speelt, zeker daar waar FvD veel stemmers trok, meent Voermans. ‘Je leest eruit dat iedereen een beetje moe is van de oude politiek. Mensen willen wel eens wat anders. Het klinkt heel ondankbaar, maar zo zit de politiek ook in elkaar.’

‘De Statenverkiezingen waren zwaar genationaliseerd. Als de kurk waarop je drijft verandert van samenstelling kan het nooit kwaad goed te kijken wat er gebeurt. Maar goed kijken is wat anders dan slaafs volgen, en goed luisteren wat anders dan gehoorzamen’, betoogt Hendriks. ‘Ik noem het stemgedrag altijd de grootste enquête van het land’, stelt verkiezingsgeograaf Josse de Voogd. ‘De stembureaus zijn een soort thermometer die je in je stad stopt. Het weerspiegelt prachtig hoe een stad in elkaar zit en welke ontwikkelingen er zijn; dat verandert in de loop der tijd.’

De vraag of gemeenten op basis van deze verkiezingsuitslag hun beleid in wijken met veel Forum-stemmers op de schop moeten nemen, vindt hij een lastige. ‘Het is meer een soort besef. Als wijken anders kleuren is het een politieke keuze of en wat je eraan moet doen.’

Afrekening
Politici uit drie steden waar de meeste stemmen naar Forum voor Democratie zijn gegaan, delen stuk voor stuk de mening van beide hoogleraren. ‘We gaan onverdroten verder. Dat hebben we beloofd aan onze kiezers’, stelt de Zoetermeerse VVD-fractievoorzitter Rob Duiven. Zijn partij vormt samen met de Lijst Hilbrand Nawijn (LHN), D66, GroenLinks en het CDA de coalitie. Bij de Statenverkiezingen haalde FvD in Zoetermeer 19,9 procent van de stemmen. De VVD volgde met 15,7 procent; vier jaar geleden was dat nog 17,2 procent. ‘Ik zie het niet als afrekening van het lokale beleid, maar meer als afrekening van het huidige kabinet’, stelt GroenLinks-fractievoorzitter Jordy Boerboom. Daarnaast wordt in zijn optiek het gedachtengoed van FvD vertegenwoordigd door de LHN.

‘Op een thema als duurzaamheid zijn we er vorig jaar samen uitgekomen. Er ligt nu een mooie basis en dat gaat niet veranderen door de winst van Forum voor Democratie in de Staten.’ ‘In de coalitie werken we met de nichtjes en neefjes van Baudet samen’, stelt ook D66-fractievoorzitter Gernard Ekkelenkamp, daarmee doelend op de LHN. Op de vraag of de lokale politiek toch niet meer de wijken in moet gaan om het ‘tegengeluid’ van de FvD-stemmer te horen, antwoordt Ekkelenkamp ontkennend. ‘Als D66 zijn we in Zoetermeer de grote voortrekker van samenspraak in de stad. Dat beleid zetten we voort.’ Net als zijn collega’s ziet ook Hilbrand Nawijn, fractievoorzitter van de LHN, geen reden om het ingezette beleid aan te passen. ‘Het college is gevormd op basis van de raadsverkiezingen. Daaraan deed Forum niet mee. Er is nu geen andere situatie omdat Forum het goed heeft gedaan bij de Statenverkiezingen.’

Verkeerd
Het verbaast Joost Eerdmans, fractievoorzitter van Leefbaar Rotterdam, met elf zetels de grote winnaar van de raadsverkiezingen van vorig jaar, niet dat Forum de meeste kiezers in Rotterdam heeft getrokken. ‘Heel veel Rotterdammers zien de koers van dit college niet zitten. Het college doet iets verkeerd; het kan geen antwoord geven op de thema’s die hier in Rotterdam spelen.’ Eerdmans vindt dat de collegepartijen (zijn partij zit niet in het college) zich met deze uitslag achter de oren moeten krabben, maar het beleid aanpassen heeft in zijn ogen geen zin. ‘Ze lopen achter de feiten aan.’ Er rest Eerdmans niets anders dan wachten op de volgende raadsverkiezingen.

In het Flevolandse Lelystad en Noord- Hollandse Haarlemmermeer zien de fractievoorzitters van de grootste partijen in de raad evenmin reden om het beleid aan te passen. Ook in deze gemeenten stemden de meeste inwoners op Forum, terwijl ze dat bij de raadsverkiezingen van respectievelijk maart en november nog op de VVD deden. ‘Voor ons als gemeenteraad heeft het geen gevolgen. We hebben in 2018 een mooi mandaat van de kiezers gekregen en Forum heeft in onze raad geen positie. Ons mandaat is tot aan 2022 gegeven, dat gaan we netjes uitvoeren en we leggen daarover verantwoording af aan onze inwoners’, stelt de Lelystadse VVD-fractievoorzitter Dennis Grimbergen. ‘De opkomst van Forum baart me wel zorgen, maar is voor ons geen reden om dingen te veranderen’, vindt Beryl van Straten, fractievoorzitter van de VVD van Haarlemmermeer.

‘In december hebben we een nieuw coalitieakkoord gesloten, waarin we ook een en ander hebben afgesproken over de energietransitie. Die afspraken zijn met ‘poldernuchterheid’ tot stand zijn gekomen. Daarom zien we geen aanleiding om die afspraken te veranderen.’ Het college in Haarlemmermeer wordt gevormd door VVD, CDA en PvdA en HAP (Haarlemmermeerse Actieve Politiek).

De burgemeester van Haarlemmermeer, Onno Hoes, ziet de verkiezingsuitslag als belangrijk signaal dat inwoners behoefte hebben aan transparantie en nabijheid van het bestuur. ‘De gevestigde partijen hebben in de ogen van de stemmers op Forum blijkbaar te weinig oor en oog voor de samenleving. Dat signaal pak ik heel serieus op’, aldus Hoes. ‘Mensen willen dat je dicht bij hen blijft en niet ver weg in een stadhuis of provinciehuis blijft zitten.’

Haarlemmermeer doet al veel aan participatie en dat zal de gemeente blijven doen, zeker nu er sinds de herindeling van 1 januari zo veel kernen bij zijn gekomen, benadrukt Hoes. Hij vindt de verkiezingsuitslag een teken dat inwoners dat ook van hun provinciebestuur verwachten. Wat een eventuele deelname van Forum aan het Noord-Hollandse college van Gedeputeerde Staten gaat betekenen voor het gemeentelijk beleid, zoals bijvoorbeeld in de discussie rond Schiphol, kan Hoes nog niet inschatten. ‘Maar aangezien Forum Hans Smits [voormalig directeur van Schiphol, red] als informateur heeft benoemd, is dat geen anti-Schipholgeluid. Hoe de provinciale winst van Forum inhoudelijk ook voor onze gemeente gaat uitpakken, is echter afwachten.’

Groot effect
Het nieuwe provinciale beleid kan wel degelijk groot effect hebben op gemeentelijk beleid, benadrukt hoogleraar Voermans. ‘Denk aan de aanleg van windmolens en zonneparken, waar Forum fel tegen gekant is. Of het toestaan van bebouwing in het Groene Hart. Zeker in de provincies waar ze de grootste zijn geworden, gaan ze hun agenda vermunten in beleid.’

Hij is ervan overtuigd dat Forum serieus werk gaat maken van het werk in de provincie. ‘Het is ze echt niet alleen te doen om te stunten en het lamleggen van de Eerste Kamer. Ze willen in de colleges, ze willen samenwerken en ze willen compromissen sluiten.’

Ook benadrukt Voermans dat Forum niet zomaar overwaait. Hij doelt dan niet zozeer op Forum an sich, maar meer op de beweging van ongebondenen zoals hij het noemt, waar hij ook de lokale partijen onder schaart: alles wat niet behoort tot de gevestigde landelijke partijen. ‘Bij de raadsverkiezingen van vorig jaar maart stemde ruim een derde van de kiezers op een lokale partij. Het verlies van de traditionele partijen was groot. Dat is te weinig onderkend. Iedereen leek te doen of het er gewoon niet was. Snappen mensen dan echt niet wat er aan het gebeuren is? Soms wil je wellicht ook helemaal niet onderkennen wat er aan het gebeuren is, maar dat was al aan de hand en dat gebeurt nu weer.’

Na de raadsverkiezingen van vorig jaar had Voermans al gezegd dat de steun van kiezers voor de ongebondenen gevolgen zou hebben voor de samenstelling van de Eerste Kamer. ‘Daar ligt kapitaal klaar dat nationale partijen laten liggen. De nationale partijen nemen de ‘lokalo’s’ niet serieus; ze doen nogal eens alsof dat de suffies en de gekkies zijn in de gemeente. Maar dit is het nieuwe Nederland; 34 procent van de kiezers vindt het helemaal niet interessant om bij een nationale partij te zitten. Dat zie je terug in de provincies. Wel in een heel andere context, maar Forum, als niet-gebondene, heeft ze opgezogen. Zeg dat je ongebonden bent en dan vliegt er zo maar 15 procent van de stemmen bij je binnen. Daar hoef je niets voor te doen. Die traditionele middenpartijen hebben afgedaan. Dat is natuurlijk ook wel iets waar gemeenten naar zitten te kijken, met het oog op de volgende raadsverkiezingen. Neem van mij aan: de lokalo’s worden niet kleiner dus neem je lokale partijen maar heel serieus.’

Even terug naar de uitslag van de Statenverkiezingen. ‘Met de stembusuitslag van nu moet je verstandig bestuurlijk en politiek omgaan. Kijk en luister goed wat er aan de hand is. Zeker als het je verrast, moet je er wel op acteren. Zitten wij hier in de waan dat we voldoende draagvlak hebben om zaken te doen? Dat moeten de lokale politici zich afvragen’, vindt Voermans. ‘Om op zo’n manier naar de verkiezingsuitslag te kijken, is verstandig. Het is niet verstandig om coalitie akkoorden open te breken.’