Forse koerswijziging in openbaar bestuur

Het regeerakkoord bevat voor het openbaar bestuur een forse koerswijziging. Er wordt ingezet op schaalvergroting op de langere termijn en voor de kortere termijn is taakdifferentiatie een belangrijk parool.

Die taakdifferentiatie stond ook al in het vorige regeerakkoord, maar tot nu toe is dat nagenoeg een dode letter gebleven. Nu staat klip en klaar geformuleerd dat te decentraliseren taken ‘in principe gericht worden op 100.000+ gemeenten’. 

Die clausulering is van grote betekenis. De toevoeging ‘in principe’ heeft te maken met het feit dat de norm van 100.000 inwoners enigszins flexibel is. In het westen van het land kunnen overwegend gemeenten van meer dan 100.000 inwoners ontstaan. Voor de meer landelijke gebieden is een norm van 40.000 of 50.000 inwoners een stuk realistischer. Letterlijk formuleert het regeerakkoord: ‘De inwonersnorm kan worden aangepast aan de bevolkingsdichtheid in verschillende delen van het land.’ Ook deze gemeenten zullen in de toekomst kunnen blijven delen in het decentralisatiepakket. Voor gemeenten die kleiner zijn dan de genoemde aantallen moeten andere arrangementen in elkaar worden gestoken.

Deze accentverlegging in het regeerakkoord is fundamenteel en broodnodig. In de afgebroken decentralisatieprocessen werd nog het uniformiteitsbeginsel gehanteerd. Alle gemeenten oefenen alle taken uit, ongeacht de vraag of de kleinere gemeenten dat wel kunnen. Door die werkwijze dreigden grote problemen te ontstaan. Het zag ernaar uit dat het gros van de gemeenten de over te dragen taken in de sfeer van zorg en in het sociale domein meteen weer over moest dragen aan vage regionale gemeentelijke samenwerkingsverbanden. Om die reden kon van een echte decentralisatie naar de gemeenten niet worden gesproken en wel omdat honderden gemeenten doodeenvoudig niet of gebrekkig in staat zijn om op eigen kracht de nieuwe opgaven zorgvuldig en adequaat uit te voeren.

Het nieuwe regeerakkoord onderkent nu impliciet en expliciet dat hier een aanzienlijke denkfout is gemaakt. Overdracht van taken kan pas als er een garantie bestaat dat die taak ook daadwerkelijk door de betreffende gemeenten kan worden behartigd. Om die reden worden de gemeenten die daarvoor in aanmerking komen min of meer gebonden aan een getalscriterium. Dat draagt een zekere willekeur in zich, maar het is wel aanzienlijk efficienter en duidelijker dan de huidige situatie.

Het aantrekkelijke van deze constructie is dat gemeenten een duidelijke keuze kunnen maken. Of (1) men schaalt op en krijgt dan een volledig takenpakket of (2) men schaalt niet of beperkter op en moet zich dan tevreden stellen met een minder groot takenpakket.

Op die manier ontstaan in de komende jaren automatisch twee typen gemeenten. Kleinere burgermeenten van rond de 20.000 à 30.000 inwoners die een primair en volwaardig takenpakket hebben en grotere regiogemeenten van 50.000 en meer inwoners, die ook voorzien in aanvullende taken. Het is heel goed denkbaar en uitvoerbaar dat deze regiogemeenten de aanvullende taken ook uitvoeren voor de wat kleinere burgergemeenten. Met die figuur zijn de afgelopen jaren goede ervaringen opgedaan. Er zijn echter ook andere arrangementen beschikbaar. In deze gedachtegang krijgt decentralisatie de brood nodige bonuswerking en niet langer de maluswerking die tot nu toe bestond.

Tot voor kort betekende decentralisatie voor het gros van de kleinere gemeenten dat hun bestaansrecht bij voortduring fors ter discussie stond. Dat levert heel erg veel negatieve energie op. Kiest men nu voor de geschetste bonuswerking dan hebben gemeenten een positief perspectief en kan na verloop van jaren worden bezien of het resultaat voldoet.

Voor de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken ligt hier een enorme uitdaging en minister Plasterk moet van het decentralisatiedossier dan ook meteen een departementaal speerpunt maken. Tot nu toe werd dit dossier gedomineerd door de vakdepartementen. Daaraan moet meteen een einde worden gemaakt.