Acrobatisch vermogen is een pre

De burgemeester is het boegbeeld van de gemeente. Hoe zichtbaar ook, toch leven er misverstanden over rol en functie. Sabine van Zuydam schreef een boek over burgemeestersbenoemingen, vertrouwenscommissies en het ambt. Ook handig voor wie daarnaar solliciteert.

Van Zuydam, bestuurs- en organisatiewetenschapper en onderzoeker, adviseert en begeleidt vertrouwenscommissies namens Necker Van Naem. Dit bureau was betrokken bij ruim honderdvijftig benoemingsprocedures. Onder andere in de stad Utrecht, waar Sharon Dijksma de eindstreep haalde. Ook begeleidde het bureau Arnhem bij de zoektocht naar een nieuwe burgemeester (benoeming: Ahmed Marcouch). Evenals de provincie Overijssel, waar een nieuwe commissaris van de koning moest worden benoemd (benoeming: Andries Heidema).

Tijdens het bijstaan van vertrouwenscommissies merkte Van Zuydam dat zelfs politiek betrokkenen niet altijd op de hoogte zijn van de regels en de procedure. Terwijl inwoners soms nog in de veronderstelling leven dat ‘Den Haag’ bepaalt wie de nieuwe burgemeester wordt, of zelfs de koning. ‘Er gebeurt iets achter de schermen, onder strikte geheimhouding. Dat op zichzelf leidt tot misverstanden en verhalen. Om daar een eind aan te maken heb ik dit boek geschreven. Om een inkijkje te geven in de procedure en wat een kandidaat te wachten staat als die daar instapt.’

Bestaande informatie over burgemeestersbenoemingen is volgens Van Zuydam tamelijk technisch. ‘Er is een gedetailleerde en supernuttige Handreiking burgemeestersbenoeming, waar ik zelf nog aan heb meegeschreven. Maar dat is meer een naslagwerk voor griffiers, die het werk van de vertrouwenscommissie tijdens de procedure in goede banen moeten leiden. Die informatie is minder toegankelijk voor een breed publiek.’

Haar boek – Burgemeester ben je. En je kunt het ook worden – is hybride, maar vooral praktisch. Met uitleg, passages uit het staatsrecht en de Gemeentewet, anekdotes en quotes en ervaringen van burgemeesters. Daarnaast gaat ze in op de voor- en nadelen van meerdere (mogelijk toekomstige) aanstellingswijzen, waarbij ook het fenomeen gekozen burgemeester voorbijkomt. ‘De voorbeelden verluchtigen niet alleen, maar maken het proces inzichtelijker en herkenbaarder. Zeker voor mensen die er verder vanaf staan. Daarnaast is een procedure mensenwerk. En het is niet zo dat als je er eentje hebt gezien, je ze allemaal hebt gezien.’

Klasje

Het Nederlands Genootschap van Burgemeesters heeft een ‘burgemeestersklasje’. Grote politieke partijen helpen soms hun eigen kandidaten met voorbereiding op de sollicitatie. Een echte opleiding voor burgemeesters is er niet. Hoeft ook niet, vindt Van Zuydam. Zij tilt zwaarder aan bestuurskwaliteiten en vaardigheden, waarvan sommige aan te leren zijn. ‘Ook een niet in het openbaar bestuur doorgewinterde kandidaat kan die kwaliteiten ontwikkelen in andere functies, in het bedrijfsleven of bij maatschappelijke organisaties. De trend is dat zich mensen aandienen die niet het geijkte pad hebben afgelegd van raadslid en wethouder naar burgemeester, of als Kamerlid.’

De oud-journalisten Sjors Fröhlich en Pieter Broertjes zijn daarvan voorbeelden. ‘Alleen al in de eerste helft van 2021 kwamen er een stuk of zes partijloze burgemeesters bij op een totaal van dertien, eind 2020’, telde ze. ‘Kleine verschuivingen, maar er is een kentering in gang gezet. Ik kan niet zeggen of en hoe zich dat voortzet. Maar het type burgemeester dat als grijze bestuursmuis onzichtbaar z’n werk doet, wordt zeldzaam. Veel gemeenten geven in hun profielschets ook al aan dat ze dat niet willen.’

De lokale context speelt daarbij een rol, iets wat volgens Sabine van Zuydam steeds meer ruimte krijgt in profielschetsen. Wat voor gemeente is het? Wat voor mensen wonen er? Wat zijn de bestuurlijke uitdagingen of gevraagde accenten? Die kunnen van gemeente tot gemeente sterk verschillen. Een groot deel van haar boek is bij uitstek geschikt voor leden van de vertrouwenscommissie. ‘Het kan zomaar zijn dat je twintig jaar in de raad hebt gezeten, maar nog nooit een benoemingsprocedure van nabij hebt meegemaakt. Laat staan dat je in de vertrouwenscommissie zat. Dat komt wel minder voor. Burgemeesters die twintig jaar zitten, zijn inmiddels op de vingers van één hand te tellen.’

Van Zuydam vindt dat gemeenteraden hun eigen rol soms te klein maken. ‘Bij de benoemingsprocedure moet de raad zich realiseren hoe belangrijk zijn eigen rol is. Je mag stevig zijn in wat je vraagt van een burgemeester. Het gaat ook om de toekomst van jouw gemeente. Zoek ook goede samenwerking met de commissaris der koning. Zie die niet als de vijand die een eigen voorkeurskandidaat heeft, maar als goede bron.’

Kop van Jut

Netwerker, sociaal werker, burgervader- of moeder, kanjer in het stroomlijnen van besluitvorming of het coachen van raadsleden: het verschilt per burgemeester waar het accent ligt, en ook heeft elke burgemeester een eigen bestuursstijl. Maar altijd moet de burgemeester een bestuurlijke evenwichtskunstenaar zijn. En soms als ambtsdrager een kop van Jut. ‘Je hebt op zoveel verschillende gebieden een rol te vervullen’, aldus Van Zuydam.

‘Ten opzichte van de samenleving, de regio, de gemeenteraad, de ambtelijke organisatie. Dan heb je nog taken op het gebied van openbare orde en veiligheid, zoals we tijdens de coronacrisis goed hebben kunnen zien. Verder is er nog de burgemeester in crisissituaties. Trooster en luisterend oor, maar ook hoofd van de driehoek met politie en justitie en boegbeeld bij calamiteiten. Zoals Jan van Zanen bij de Utrechtse tramaanslag of recent Daan Prevoo tijdens de watersnood in Limburg.’ ‘Op allerlei plekken wordt er aan je getrokken’, weet Van Zuydam. ‘Dat levert soms dilemma’s op. Al is het maar praktisch, over waar je je tijd aan besteedt. Je moet heel goed de balans bewaken.’

Zij raadt gemeenteraden aan niet te zoeken naar een schaap met vijf poten. ‘Ook al moet een burgemeester van veel markten thuis zijn vanwege het palet aan taken en de omvang daarvan, toch adviseer ik te prioriteren in wat echt belangrijk is. Niemand is overal even goed in. De gewenste sterke punten moeten in de profielschets terugkomen. Eigenschappen als stressbestendigheid, onafhankelijkheid en snel kunnen schakelen zijn basiscondities.’

Gezinsleven

De dubbelrol van voorzitter van de gemeenteraad en tevens voorzitter van het college kan de burgemeester in een spagaat doen belanden, beaamt Van Zuydam. ‘Die spanning zit ingebakken sinds de dualisering.’ Slechts weinig burgemeesters zien dit volgens haar zelf als probleem: ‘De burgemeester is een linking pin. Binnen het college kan hij of zij ook het perspectief van de raad voor het voetlicht brengen en de wethouders erop attenderen als dat te weinig aan bod komt. Ik kan me wel voorstellen dat er versterking nodig is op onderdelen. Bijvoorbeeld door expliciet te investeren in het raadsvoorzitterschap en de zichtbaarheid van die functie.’ De rolwisseling kan tijdens de gemeenteraadsvergadering zichtbaar worden gemaakt. ‘Bijvoorbeeld door op het moment dat je als burgemeester als portefeuillehouder optreedt, van plaats te wisselen.’

Een gegeven van deze tijd is dat de burgemeester meer dan ooit in een glazen huis woont en dat de invloed van (sociale) media in de lokale samenleving groot is. Handig voor de profilering, maar soms ook vernietigend. ‘In alle gesprekken die ik voer, hoor ik dat terugkomen. Wil je burgemeester worden, dan moet je goed beseffen waar je aan begint en welke impact het heeft op je leven en dat van je gezin.’