Geef gemeenten stem in Den Haag via senaat

Heel lekker ging het de laatste jaren al niet, in de interbestuurlijke verhoudingen. Maar toen kwam het coalitieakkoord. Temidden van de vele miljarden voor alles en iedereen bleek gemeentekoepel VNG het meisje met de zwavelstokjes. Als ze het koud heeft, mag ze wat van haar eigen lucifers aansteken. Als ze die nog heeft. Want niet de opschalingskorting, maar de verhuurdersheffing ging van tafel. De vrede van de arbitrage in de jeugdzorg werd opgezegd en het gemeentefonds geplunderd. Om het geheel af te toppen met het montere voornemen vaker schijnbevelen te geven. Ik vraag mij af of het spel ooit zó hard is gespeeld.

Misschien had het ermee te maken dat praktisch geen van de onderhandelaars enige relevante ervaring in het lokaal bestuur had. Misschien is dit gewoon wat je krijgt als een pindakaasverkoper, een topdiplomaat, een McKinsey-adviseur en een zendeling samen de toekomst van ons land mogen bepalen. Want het enige lokale tintje aan deze formatie was de locatie: het Logement van Amsterdam.

Hoe het ook zij, in de Willemshof verslikte men zich in de koffie toen het coalitieakkoord nog schraler bleek dan de voorzitter van de VNG was verteld. ‘Een valse start’, bromden Van Zanen en Bruls het in Buitenhof. De algemene ledenvergadering van de VNG volgde met een reeks chagrijnige moties die Noord-Koreaanse meerderheden haalden. Gemeenteraden kwamen weer in verzet. Maar echte impact had dat allemaal niet. Het kabinet overleefde de regeringsverklaring zonder kleerscheuren.

Kortom: het is tijd om het over een andere boeg te gooien. Het is tijd voor het grote gebaar: een Pacificatie van 2022. Die is mogelijk in één grote uitruil: lokale veto-power op rijksniveau in ruil voor nationale aanwijzingsbevoegdheden. Ik zal dat uitleggen. De kabinetsformatie maakte duidelijk dat er geen echte gelijkwaardigheid meer is. Zelfs de zwaarste registers van lokale onvrede resoneren niet meer in Den Haag. Alle noodkreten van de afgelopen zijn jaren zijn beleefd aangehoord, maar kennelijk compleet vergeten toen de deuren van het Logement dicht gingen.

Echte gelijkwaardigheid vereist dus meer dan warme woorden in de Code Interbestuurlijke Verhoudingen. Gelijkwaardigheid creëren we in het staatsrecht met wederzijdse afhankelijkheid. Dat zou heel goed kunnen door de Eerste Kamer niet alleen door de Provinciale Staten maar door alle gemeenteraden te laten kiezen.

Dat is een beperkte ingreep maar levert een Senaat op met een lokaal sentiment dat het kabinet wel serieus moet nemen. Bovendien zal zo de politieke variatie tussen de verschillende gemeenten veel beter zichtbaar worden dan via het model van een private vereniging zoals de VNG ooit zou kunnen.

Anderzijds loopt het rijk al langer op tegen de grenzen van de samenwerking met private koepels. De Commissie-Ter Haar signaleerde dat al in 2020. Het mandaat van het VNG-bestuur om namens de achterban bindende afspraken te maken is uit de aard der zaak beperkt. En die beperkingen doen zich zwaarder gevoelen naarmate de gedecentraliseerde taken politieker van aard zijn. Over de eigen bijdrage in de jeugdzorg, bijvoorbeeld, wordt in de gemeenten te verschillend gedacht om er een bruikbare afspraak met alle gemeenten tegelijk over te maken. Terwijl dit wel een manier is om de kosten te beheersen.

Het geven van schijnbevelen, zoals Broekers-Knol pas deed, is zeker niet de oplossing. Maar een fatsoenlijk Grondwettelijk ingeregelde aanwijzingsbevoegdheid kan wel helpen als er boter bij de vis van het Klimaatakkoord moet worden geleverd. Natuurlijk is dat een beperking van de lokale autonomie. Maar binnen een serieuze escalatieladder en met de waarborg dat een decentraal verkozen Senaat het kabinet voor het eventuele gebruik ervan ter verantwoording kan roepen, lijkt het mij geen slechte deal. En een Great Reset voor de interbestuurlijke verhoudingen.