Decentrale overheden nog niet doordrongen van ongunstige geopolitiek

De onrustige geopolitieke situatie beïnvloedt steeds vaker de binnenlandse verhoudingen. Maar dit besef is nog niet ingedaald bij decentrale overheden. Gemeenten spelen een essentiële rol in crisissituaties, maar informatiecampagnes en andere voorzorgsmaatregelen ontbreken. ‘Op dit moment zijn er nog amper draaiboeken waarin wordt uitgelegd wat er moet gebeuren bij een noodsituatie.’

De tijd dat Nederland kon meedeinen op (voor ons land) gunstige internationale verhoudingen is voorbij. Om overeind te blijven in een wereld die steeds turbulenter en grimmiger is, moet de overheid kostbare inspanningen leveren. De boodschap van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) is somber en alarmerend, maar helder: ‘Nederland heeft zich op deze nieuwe realiteit te organiseren. Dit zal niet alleen de klassieke buitenlandspolitieke actoren raken, maar gaat het hele openbaar bestuur en de hele samenleving aan’, is te lezen in het vandaag verschenen rapport Nederland in een fragmenterende wereldorde.

Optrommelen

De steeds onrustigere geopolitieke situatie waarin Nederland zich bevindt, heeft vaker invloed op de binnenlandse verhoudingen. ‘Overheden zullen manieren moeten vinden om keuzes te maken die pijn doen en deze keuzes te legitimeren’, waarschuwt de WRR. Maak Nederland geopolitiek robuust, zo luidt een belangrijk advies van de onderzoekers. Niet alleen de ‘usual suspects’ van het buitenlands- en veiligheidsbeleid moeten opgetrommeld worden: ook de van oudsher meer op het binnenland gerichte onderdelen van de overheid moeten meedoen in de beleidsvorming.

Digitale infrastructuur

Dat is broodnodig, vindt Haroon Sheikh. Hij is wetenschapper bij de WRR en bijzonder hoogleraar Strategic Governance of Global Technologies aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Volgens Sheikh is de externe context voor Nederland een stuk ongunstiger geworden. Het meest in het oog springend zijn de huidige oorlogen in Oekraïne en in Israël en Gaza. Maar er zijn ook bloedige conflicten in Jemen, Syrië, Libië, Ethiopië, Soedan en Myanmar. Rondom Taiwan en de Rode Zee lopen de internationale spanningen op, en de trans-Atlantische relatie staat onder druk. ‘Binnen bepaalde onderdelen van de overheid is dit besef wel doorgedrongen. Denk aan het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en de veiligheidsdiensten’, zegt Sheikh. Tegelijkertijd ziet hij de bewustwording nog amper terug bij decentrale overheden. ‘Geopolitiek gaat niet alleen over het leveren van wapens aan Oekraïne. Een veilige digitale infrastructuur is minstens zo belangrijk’, aldus de hoogleraar.

Chinese camera’s

Dat de gevaren bij sommige gemeenten nog niet zijn ingedaald, blijkt bijvoorbeeld uit het gebruik van Chinese camera’s. In 2022 bleek uit onderzoek van de NOS dat in zeker vijftig gemeenten camera’s hangen die door omstreden Chinese bedrijven zijn geleverd. Alleen al in de hoofdstad gaat het om 1.280 camera’s. De apparaten waren bij aanschaf populair vanwege de lage kosten en goede werking. Zorgen over spionage waren minder relevant. Amsterdam gaat de komende vijf jaar de camera’s vervangen, zo liet de gemeente onlangs weten. In andere landen zijn dergelijke camera’s bij overheidsgebouwen al verboden.

Gevaarlijke software

Maar ook veel Smart City Projecten gaan niet zonder risico gepaard, stelt Sheikh: ‘Het is heel goed mogelijk dat gemeenten hiermee gevaarlijke software uit China importeren. Veel lokale overheden staan hier niet bij stil en missen de kennis om te bepalen welke slimme camera’s geschikt zijn.’ Overigens is dit volgens de hoogleraar zeker geen lokale tekortkoming. Nog niet zo lang geleden hing het Tweede Kamergebouw vol met Chinese slimme camera’s.

Sabotage

Inmiddels kreeg Nederland meerdere malen te maken met pogingen tot ontwrichting. Denk aan de cyberaanval die de gemeente Hof van Twente in 2020 platlegde. Ook de haven van de Maasstad is een potentieel doelwit. ‘Rotterdam heeft de grootste haven van Europa en voor onderzeese kabels en internet exchanges is ons land een belangrijk knooppunt’, schrijft de WRR. De kranen die daar staan zijn van Chinese makelij, vertelt Sheikh. ‘Dat brengt zorgen met zich mee over mogelijke surveillance. Of sabotage. Het zal niet de eerste keer zijn dat een haven door een aanval stil komt te liggen.’

Militaire acties

Daar komt bij dat het niet ondenkbaar is dat het conflict in Oost-Europa naar het westen verschuift. ‘Als het zover komt, zal niet alleen een beroep worden gedaan op Nederlandse economische en militaire steun’, verwacht de WRR. Nederland speelt in dat geval een betekenisvolle logistieke rol om militair materieel naar het front te krijgen. Dat maakt ons land een mogelijk doelwit van Russische militaire acties.

Crisissituaties

Voor crisissituaties moeten voorbereidingen getroffen worden. En gemeenten spelen daarin een essentiële rol, stelt Sheikh: ‘Er moet rekening worden gehouden met een scenario waarin communicatiesystemen niet meer werken. Overheden kunnen mensen niet bereiken, en mensen elkaar niet. Gemeenten moeten alvast gaan nadenken hoe hun inwoners dan aan de juiste informatie komen.’

Bunkers

De hoogleraar wijst op de noodzaak voor informatiecampagnes: ‘Op dit moment zijn er nog amper draaiboeken waarin wordt uitgelegd wat er moet gebeuren bij een noodsituatie. Zijn er bijvoorbeeld bunkers waar mensen zich kunnen verschuilen? Gemeenten kunnen ook oefeningen houden.’ Wat Sheikh betreft kunnen we hierbij leren van andere landen: ‘Finland en Zweden zijn al veel meer bezig met een mogelijke Russische invasie. Maar ook een land als Japan, dat vaak getroffen wordt door aardbevingen, heeft veel ervaring met ontwrichtende gebeurtenissen.’

Hoogoplopende spanningen

En natuurlijk kunnen gemeenten van elkaar leren. Als voorbeeld noemt Sheikh Amsterdam. Die gemeente heeft een zogenoemd draaiboek Vrede. Bij hoogoplopende spanningen weet het stadsbestuur welke gemeenschapsleiders ze aan tafel moet krijgen zodat ze de rust kan bewaren. ‘Het maken van een inventarisatie van die personen is iets wat alle gemeenten kunnen doen’, denkt Sheikh. ‘De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) kan in dit verband een faciliterende rol spelen. En vergeet niet de Limburgse gemeenten die te maken hebben gehad met overstromingen. Zij hebben inmiddels veel ervaring met evacuaties en andere veiligheidsvraagstukken die komen kijken bij rampen.’