Overheden moeten lessen trekken uit toeslagenaffaire

Overheden moeten zich realiseren hoe machtig ze zijn. De overheid – landelijk en lokaal – kan mensen maken en breken, zoveel is ook bij de toeslagenaffaire duidelijk geworden. Bij wetgeving moet veel meer dan nu worden gekeken naar de uitvoering ervan. Daarnaast moeten ambtenaren in alle vrijheid en zonder angst hun zorgen kunnen uiten over zaken die niet goed gaan.

Niet in beeld

Dat stelt wethouder Froukje de Jonge (werk en inkomen, schulden, CDA) van Almere, onder meer belast met de ondersteuning van door de toeslagenaffaire gedupeerde ouders. Helaas heeft Almere de getroffen ouders nog lang niet allemaal in beeld, moet De Jonge tot haar spijt bekennen. Een van de redenen is de weigering van de Belastingdienst om gegevens van gedupeerden met ouders te delen. Daarvoor is recent een regeling getroffen, zodat gegevensuitwisseling op korte termijn op gang kan komen.

 

Enorme uitdaging

De gemeente heeft nu vijftig gedupeerden in hulpverlening, meestal alleenstaande vrouwen met kinderen. ‘Alleen diegenen die zich bij ons melden, kunnen we tot nu toe helpen. Volgens de belastingdienst krijgen we op korte termijn een overzicht van 812 gedupeerden. Als zij allemaal hetzelfde profiel hebben als de nu bekende gedupeerden, wordt het een enorme uitdaging om hen te helpen.’ Landelijk waren er (eind december) zo’n 9.000 gedupeerden in beeld, maar het werkelijke aantal ligt waarschijnlijk veel hoger. 

 

Schatplichtig

In het voorjaar kreeg Almere de eerste signalen dat er veel slachtoffers in Almere woonden. ‘In de zomer werd duidelijk hoe ernstig de problemen waren en dat dit niet business as usual was. We zijn als overheid, ook als lokale overheid, schatplichtig aan deze mensen. We hebben iets goed te maken.’ Het eerste dossier van een getroffen ouder kreeg De Jonge deze zomer onder ogen. ‘Ik las wat deze vrouw was overkomen en rolde van de bank. Ik schrok me kapot en dacht: dit kan niet kloppen. Maar het klopte wel. Toen zijn we gaan nadenken wat ons te doen stond.’

 

Schrijnend

De Jonge voerde gesprekken met een flink aantal gedupeerde vrouwen. ‘Ze leidden gewone levens, hebben kinderen, hadden werk en waren trots op hun tuintje. Dan valt pats boem, out of the blue, een terugvordering op de deurmat. Ze dachten in eerste instantie allemaal dat er een vergissing door de Belastingdienst was gemaakt. Langzaam drong het besef door dat ze tienduizenden euro’s moesten terugbetalen en werden volkomen wanhopig, ook omdat niemand hen geloofde. Het gaat vaak over hele grote bedragen; dertig-, veertig- of vijftigduizend.’ Meerdere Almeerse gedupeerden raakte door de schuld bij de Belastingdienst hun huis kwijt. ‘Schrijnend. Mijn eigen vertrouwen in de overheid heeft een knauw gekregen. Nu ook blijkt weer dat alles van waarde weerloos is.’

 

Kijken wat nodig is

In november had de gemeente een uitgebreid plan klaar om gedupeerden te helpen. Dat is onder meer opgesteld met inbreng van een aantal inmiddels bekende gedupeerden. ‘Het uitgangspunt van ons basisplan was dat we de gedupeerden als een klasse apart moesten behandelen. Het normale aanbod was onvoldoende. In essentie kijken we naar wat er nodig is om gedupeerden te helpen; niet waar ze recht op hebben. Als hetgeen er nodig is via de normale weg kan worden geregeld, doen we dat. Als dat niet kan, gaan we het linksom of rechtsom regelen.’

 

Trauma

Bij de vijftig gedupeerden die nu in Almere een hulptraject zitten, is sprake van een combinatie van problemen, maar er zijn altijd (forse) schulden. ‘Sommigen werden gedwongen hun huis te verkopen. Uitschieter is een vrouw die daardoor met een restschuld van een ton is blijven zitten.’ Naast schulden is huisvesting vaak een probleem. ‘We hebben nog steeds een aantal dak- en thuislozen, die van de ene bekende naar de andere verkassen voor een overnachting.’ Er zijn vervoersproblemen omdat vaak beslag is gelegd op de auto. ‘Aangrijpend vind ik ook dat gedupeerden zich vaak schuldig voelen ten opzichte van hun kinderen.’ De gedupeerden hebben, last but not least, allemaal een trauma opgelopen. ‘Ze hebben tien jaar lang in de stress gezeten, zijn moegestreden en willen geholpen worden. Het probleem daarbij is dat ze enorm wantrouwend zijn ten opzichte van de overheid. Dat maakt het voor ons best lastig.’

 

Vertrouwen terugwinnen

Onder meer daarom hoeven gedupeerden in Almere niet ‘voor de zoveelste keer’ met bewijzen aan te komen als ze om hulp bij de gemeente aankloppen. ‘We handelen vanuit vertrouwen. Toch is het heel moeilijk om dat vertrouwen terug te winnen.’ Deze coronaperiode helpt wat dat betreft niet mee. ‘Je kunt nu niet een glaasje water of zakdoekje geven, of een troostende arm om iemands schouders slaan. Dat is heel vervelend en eigenlijk het laatste wat je nu kunt gebruiken.’

 

Aangeslagen

Veel gedupeerden zijn boos en wantrouwend. ‘We zetten onze beste mensen in. Zij pellen samen met de gedupeerde af wat er aan de hand is en wat er allemaal moet gebeuren.’ De medewerkers zijn vaak aangeslagen over hetgeen ze horen. ‘Met boosheid van de gedupeerden kunnen de medewerkers wel omgaan. Ze willen echter vaak meer voor hen kunnen betekenen.’ De vijftig gedupeerden hebben onder meer geld uit het zogeheten flexbudget gekregen; een speciaal geldpotje dat door Almere in het leven is geroepen om gedupeerden financieel te helpen. Kinderen hebben daarnaast bijvoorbeeld bijles gekregen of konden gaan sporten. Ook kregen gedupeerden ondersteuning bij psychische problemen en hulp bij de zoektocht naar een (andere) woning. Gemeentelijke vorderingen zijn voorlopig in de ijskast gezet, in afwachting van een landelijk kwijtscheldingsregeling die gaat bepalen wie de schulden voor haar rekening gaat nemen: de landelijke of de lokale overheid.

 

Schulden kernprobleem

‘Het kernprobleem zijn de schulden. Mensen willen van hun geldproblemen af, maar we hunnen hen daarbij niet afdoende helpen. We kunnen ze helpen alle schulden in kaart te brengen, maar we kunnen hen nog niet helpen met het wegwerken van schulden, omdat er nog geen speciale landelijke schuldenregeling is. Hulpverleners voelen veel onmacht.’ Het zijn vaak private schulden, weet De Jonge. Over de 30.000 euro die aan alle gedupeerden is toegezegd door staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Toeslagen, D66) en de afspraak dat alle openstaande schulden die gedupeerde ouders nog bij de Belastingdienst hebben, worden kwijtgescholden, heeft De Jonge ambivalente gevoelens. Net zoals over het wegstrepen van schulden van andere overheidsinstanties, zoals het UWV en DUO, CAK, SVB en CJIB.

 

Aasgieren

‘Ik ben op zich blij met deze doorbraak, maar er zijn ook nog honderden vragen waarop geen antwoord is. Gedupeerden voelen zich bovendien overvallen door de aankondiging van Van Huffelen. Direct na haar toezegging meldden de eerste private schuldeisers zich bij de gedupeerden.’ Ze zit ook in haar maag met de gedupeerden die zich de afgelopen jaren helemaal over de kop hebben gewerkt om hun schulden af te betalen. ‘Dat voelt niet eerlijk.’ De Jonge vindt eigenlijk dat het rijk nog even moet wachten met het uitkeren van die 30.000 euro, totdat de uitwerking van de regeling ‘tot in detail’ is geregeld. Mede om te voorkomen dat schuldeisers zich als aasgieren op de gedupeerden storten. Vandaag is er een algemeen overleg van de Kamer met Van Huffelen over de hersteloperatie kinderopvangtoeslagen. 

 

Geen oog voor uitvoering

Het is een patroon dat zich herhaalt en dat moet worden doorbroken, benadrukt De Jonge. ‘Een deel van de oorzaak van de toeslagenaffaire is het gebrek aan en waardering voor de uitvoering. De politiek legde aanvankelijk enorme druk op de aanpak van fraude. We hebben gezien waar dat toe kan leiden. En nu zie je het weer met die 30.000 euro. Alle goede bedoelingen ten spijt, maar denk beter door wat de uitvoeringsaspecten daarvan zijn. Anders zitten wij als gemeenten, maar vooral de gedupeerden, met de gebakken peren.’ Een dilemma, beseft De Jonge. ‘De vrouwen, de politiek en de samenleving willen een oplossing en willen daadkracht zien. Er moet echter ook goed naar de uitvoering en naar de gevolgen van een maatregel – zeker ook als die onder politieke en maatschappelijk druk snel moeten worden genomen – worden gekeken.’

 

Bewustwording

Het vernietigende rapport ‘Ongekend onrecht’ over de toeslagenaffaire gaat over het rijk, ‘maar gemeenten moeten zich dit ook aantrekken’, benadrukt De Jonge. ‘Niet uit schuld, maar vanuit bewustwording. De overheid heeft macht en invloed op mensen. We kunnen diep ingrijpen op hun levens. Ook gemeenten zijn niet onfeilbaar. Als gemeenten gaan we over zorg, bijstand, armoede, schulden; daar kun je mensen mee maken en breken. Op alle niveaus moet de overheid zich realiseren hoe machtig ze is.’ De Jonge wil er in ieder geval met de Almeerse gemeenteraad over in gesprek. ‘Ik wil lessen leren uit de toeslagaffaire en de vraag stellen of zoiets ook bij ons zou kunnen gebeuren. Er is bij enkele departementen een cultuur ontstaan waarbij geen fouten gemaakt mogen worden. Ambtenaren moeten in alle vrijheid en zonder angst hun zorgen kunnen uiten over als er iets niet goed gaat.’

 

Onuitvoerbaar

Vooral ook de uitvoerende ambtenaren. ‘Uit het rapport ‘Ongekend onrecht’ blijkt dat uitvoerenden wisten dat de wet- en regelgeving rond de fraudeaanpak onuitvoerbaar was. Hun leidinggevenden hebben zich onvoldoende hard gemaakt om die boodschap over te brengen. We houden in Nederland van daadkrachtige politici; dan krijg je onuitvoerbare wetten en drama’s als de toeslagenaffaire. Politici moeten ook durven zeggen dat iets niet simpel is om uit te voeren. Doordenk wet- en regelgeving goed en let op de uitvoering.’