Risicotaxatie

Deel 3 in de serie Tussen ratio en symboliek.

In mijn eerste twee columns hierover werden kanttekeningen geplaatst bij de wetenschappelijke onderbouwing van het wetsvoorstel en het heilige geloof in de effectiviteit van het strafrecht. In deze derde column ga ik in op de keerzijde van de toenemende invloed van het risicotaxatie denken.

Het denken in termen van risico’s is dominant in het huidige veiligheidsbeleid. We zien dit terug in het veelvuldig gebruikmaken van zogeheten “risicotaxatie instrumenten”. De gedachte hierachter is dat hoe meer risicofactoren en hoe minder beschermende factoren aanwezig zijn, des te groter de kans is dat iemand opnieuw strafbare feiten zal plegen. Er is sprake van “actuariële risicotaxatie” waarbij langs mathematische weg de kans op recidive voor een individuele jongere wordt bepaald. Deze voorspelde kans vormt belangrijke informatie om tot beslissingen te komen binnen de strafketen. Bij deze actuariële risicotaxatie zijn nogal wat vraagtekens te plaatsen.

Zo is de kans op verkeerde voorspellingen aanzienlijk, met alle gevolgen voor slachtoffers, daders en samenleving van dien. De voorspellende waarde van risicotaxatie instrumenten is goed in algemene statistische zin, maar onvoldoende bij individuele veelplegers of “First offenders”. De kans is groot dat verdachten ten onrechte als potentiële recidivist worden aangemerkt of dat het recidive risico ten onrechte als laag wordt ingeschat.

Dit heeft ook te maken met het feit dat er ten onrechte een oorzakelijk verband wordt verondersteld tussen risicofactoren en het plegen van strafbare feiten. Oorzaak en gevolg zijn echter allerminst eenduidig. De ontwikkelde statistische modellen met risicofactoren en beschermende factoren zijn vooral gericht op voorspellen en niet op verklaren. Jongeren met een hoog risicoprofiel komen zo eerder in voorlopige hechtenis en krijgen eerder een celstraf in plaats van bijvoorbeeld een taakstraf of geldboete. Deze verschillen zijn dan niet het gevolg van hun daad, maar van de statistische categorie waartoe ze volgens hun risicoprofiel behoren. Het aanvullende oordeel van professionals op basis van gedegen onderzoek naar achterliggende specifieke individuele en gezinsproblemen van de jongere in kwestie dreigt ondergeschikt te worden aan een statistisch model met een lage betrouwbaarheid op individueel niveau. Neem daarbij het stigmatiserende zichzelf waarmakende effect van onterecht te hard ingrijpen en er tekent zich een aanpak af die eerder tot meer jeugdcriminaliteit leidt.

Deze en andere in de twee voorgaande columns besproken kanttekeningen bij het wetsvoorstel adolescentenstrafrecht leiden tot de conclusie dat de met het wetsvoorstel beoogde effectiviteit en flexibiliteit eerder gefrustreerd dan bevorderd wordt. Er is sprake van uitingen van verregaande rationalisering die uiteindelijk ironisch genoeg kunnen leiden tot irrationeel handelen. Jeugdige daders worden niet beoordeeld op grond van hun daad, maar op grond van hun voorspelde kans op recidive, vanwege de groep waar ze statistisch toe behoren. Daarmee is er geen oog voor de context waarbinnen de dader tot zijn daad is gekomen, maar wordt het strafrecht vanuit preventief oogpunt sneller ingezet met zwaardere veroordelingen.

Het strafrecht wordt te gemakkelijk en te snel als oplossing gezien en daardoor krijgen andere mogelijkheden om jongeren op het rechte pad te krijgen onvoldoende aandacht. Individuele adolescenten lopen zo het risico dat zij niet de ondersteuning krijgen die belangrijk is voor hun ontwikkeling tot volwaardige burgers. Een aanpak die niet effectief blijkt, leidt uiteindelijk ook niet tot een veiliger samenleving.

Maar hoe moet het dan wel? Daarover gaat mijn volgende en laatste column over het wetsvoorstel adolescentenstrafrecht.

Erik Gerritsen is sinds 1 september lid van de RMO.