Sinaasappel? Potentieel Gevaarlijk!

In Utrecht en Rotterdam maken ondernemers nieuw voedsel van organische reststromen. Beide gemeenten proberen hen te helpen, maar zitten vast aan starre afvalwetten. Als je een pilot wil opschalen ‘moet je hele lange trajecten doorlopen’.

Is het afval of een halffabricaat? Een reststroom of een grondstof? Bij zoiets als koffiedik luistert de benaming best nauw. Is koffiedik afval, dan moet je het als potentieel gevaarlijk behandelen. Maar is het bestempeld als halffabricaat, dan kun je er makkelijker nieuwe producten mee maken. Wethouder Susanne Schilderman is in Utrecht met dat soort kwesties veel bezig. Ze heeft circulaire economie in haar portefeuille en krijgt dus ook te maken met innovatieve ondernemers die met afvalstromen in de weer zijn.

Laatst was ze op bezoek bij De Clique. De onderneming haalt zeven verschillende organische reststromen op bij horeca en bedrijfskantines om er nieuwe – vaak eetbare – producten van te laten maken. Denk aan oud brood, sinaasappelschillen en snijresten. Bakkers bakker er nieuw brood mee, er worden etherische oliën uitgeperst of De Clique zelf zet het om in compost om thee op te verbouwen. De nieuwe producten gaan weer terug naar de restaurants en bedrijfskantines en zo is de cirkel rond.

Dat past dus goed in de portefeuille van Susanne Schilderman. Maar er zit nog wel het een en ander in de weg. De afvalwetgeving bijvoorbeeld. Er staat ons op het gebied van afval en grondstoffen volgens Schilderman nog een gigantische ontwikkeling te wachten. ‘Net als met energie al is gebeurd’, zegt ze.

‘Van het aardgas afgaan doe je nu niet meer alleen omdat je duurzaam wil zijn, maar ook vanwege de prijs. Die gesprekken zijn al veel volwassener. In de manier waarop we met grondstoffen omgaan, moet dat nog gebeuren. De afvalwetgeving is aan een herziening toe. Nu is alles wat je in de prullenbak gooit afval. Maar dat is wel een erg beperkte manier van kijken.’ Zo kan De Clique in Utrecht niet direct olie halen uit sinaasappelschillen. Die moeten als afval eigenlijk eerst worden gecomposteerd.

Schilderman: ‘Daar is de afvalwetgeving heel rigide in. Je moet het meteen behandelen als de zwaarste categorie afval, hoewel er niet zulke grote risico’s aan zitten. De definitie van afval is namelijk niet dat het gevaarlijk is of dat er bepaalde materialen in zitten, maar kort gezegd alleen dat iemand het heeft weggegooid.’

Bierbostel

Dat hoéft niet per se zo te gaan, zegt Anja Cheriakova, oprichter van De Clique. ‘We transporteren onze sinaasappelschillen nu naar Den Bosch, want daar mag de fabriek van Peel Pioneers er wel meteen olie uit halen. Ze hebben een landelijke vergunning om voor de sinaasappelschil het afvalvrij label te gebruiken.’ De Clique experimenteert nu ook met producten uit gember en bierbostel, een restproduct uit de bierbrouwerij, maar dat kan alleen nog op kleine schaal. ‘Als je dat groter wil doen moet je hele lange trajecten doorlopen.’

Cheriakova weet er inmiddels alles van. De Clique is de afgelopen jaren voor de verwerking van verschillende reststromen onophoudelijk bezig met testen, bewijzen en vergunningen aanvragen. Ook daarvóór experimenteerde Cheriakova met nieuwe bestemmingen voor afval. In 2017 begon ze met het ophalen van vieze luiers in de Utrechtse wijk Noordoost. ‘Dat deden we met hele grote bedrijven die er vijf verschillende afvalstromen uit wilde halen. Wij zouden de luiers voor hen gaan ophalen en zelf duurzame schone luiers verkopen. Maar de gemeente hield dat tegen. De huishoudelijke afvalstroom ‘is’ immers van gemeenten.’ Cheriakova werd opgebeld door het hoofd van de gemeentelijke afvalafdeling, die dreigde met een rechtszaak als ze hiermee doorging.

‘Ze wisten dat de luiers naar een serieuze partij gingen, en dus niet naar een klein bedrijfje waarvan het niet zeker was of die zich wel aan de regels ging houden. Er was dus weinig dreiging voor de gezondheid. Toen ik doorvroeg werd duidelijk dat het daar ook niet om ging. Ik kreeg te horen dat deze stroom van de gemeente was en er afspraken met afvalpartijen zijn waar elk kilogram telt, dus dat dit soort proeven niet worden gewaardeerd.’

Acceptatie

Het is dat soort patronen van hoe we met afval omgaan waar veel overheden nog in vastzitten, zegt Cheriakova. De Clique werkt nu met reststromen van bedrijven, waar geen ‘monopolie’ van gemeenten op rust. Ze ziet inmiddels wel steeds meer acceptatie vanuit de overheid.

‘Dat is fijn. Maar juridisch zijn we nog geen centimeter opgeschoven.’ De afvalwetgeving is volgens Cheriakova te streng. ‘Als je afval bij de bron goed scheidt, voorkom je al veel risico’s. En als je er voeding van maakt, wordt dat bovendien ook nog gecontroleerd door de voedsel- en warenautoriteit.’

Toen Mark Slegers in 2013 begon met het kweken van oesterzwammen op koffiedik, stond DCMR milieudienst Rijnmond al snel op de stoep. Slegers was hier ook nog eens mee bezig in de kelder van een antikraakpand, een verlaten tropisch zwemparadijs. ‘Daar gingen wij dus voedsel maken’, schetst Slegers. ‘Maar deden we dat wel veilig? Gebeurde het hygiënisch? En hoe zat dat met dat koffieafval? Op alle vlakken gingen alarmbellen af bij de milieudienst.’

Er bleken goede afspraken te maken. De milieudienst kwamen langs voor periodieke onderzoeken en Rotterzwam liet het weten als er belangrijke dingen veranderden. Met de gemeente Rotterdam had Slegers toen nog weinig te maken. ‘We leerden dat je bij de gemeente niet te snel specifiek toestemming moet vragen voor iets nieuws’, zegt Slegers. ‘Dan mag het waarschijnlijk niet, omdat het nog nooit is gedaan.’ Het contact met de gemeente kwam pas echt op gang toen het oude zwembad in de verkoop kwam. ‘Wij wilden daar een ecologische verzamelplek voor circulaire ondernemers opzetten’, zegt Slegers. ‘De gemeente bood meteen aan om te helpen.’ Met een bestemmingsplan voor een zwembad was dat nog niet meteen geregeld, maar de gemeente liet wel alvast doorschemeren dat er geen woningbouw zou komen, zodat andere kopers afhaakten.

Blue City

In 2015 ging Blue City van start en bleef de gemeente hulp aanbieden. ‘Vanuit Rotterzwam hebben we subsidies altijd afgewezen’, zegt Slegers. ‘We zijn ondernemers en willen ons eigen geld verdienen door producten of diensten aan te bieden. Maar we daagden de gemeente wel uit om ons een platform te bieden, met hun eigen communicatiemedewerkers in dienst.’ Zo kreeg Rotterzwam gratis marketing terwijl de stad haar innovatieve aspecten uitlichtte. Slegers: ‘Internationale pers deed vaak een vast rondje. Na een bezoek aan de Markthal werden ze naar ons gestuurd om foto’s te maken van paddenstoelen in de kelder van een zwembad. Daar plukken we nog steeds de vruchten van.’

Het werd pas echt ingewikkeld toen Rotterzwam nog een stapje circulairder wilde door hun restproduct – het substraat dat overblijft na het oogsten van de oesterzwammen – als compost aan te bieden aan boeren. Samen met de provincie Zuid-Holland, een akkerbouwinstituut en de EU deed Rotterzwam onderzoek naar hoe dat zou werken. Rotterzwam besloot bij de gemeente nu ook eens formeel toestemming te regelen voor hun gepionier. Dat werd laveren tussen verschillende hokjes en loketten. Slegers: ‘Na zes maanden dachten we: dit werkt niet. Niemand wil verantwoordelijkheid nemen.’

Paddenstoelen op koffiedik kweken mag nu wel officieel, maar de procedure om het substraat de bodem in krijgen, is nog steeds niet doorlopen. Inmiddels heeft de gemeente Rotterdam wel een circulair loket voor ondernemers om het anderen in de toekomst gemakkelijker te maken. Slegers vindt dat er op dit gebied in heel Nederland nog veel te verbeteren valt.

‘Als je in Alkmaar hetzelfde wil doen als wij, moet je al die procedures opnieuw doorlopen. Ik stuur hun soms de formulieren op die ze moeten invullen en zeg dat hun ambtenaren de onze maar eens moeten bellen.’

Complex

In Utrecht probeert wethouder Susanne Schilderman het ondernemers vast makkelijk te maken. Ze maakt afspraken over wat er wel en niet in hun reststromen zit en bestempelt zoiets als koffiedik nu als halffabricaat. ‘Maar er speelt natuurlijk wel een heel complex aan milieuregelgeving’, zegt ze. Dat is bijvoorbeeld nodig bij het verlenen van vergunningen voor een nieuwe locatie van De Clique. ‘Is er voor omwonenden overlast van stank, lawaai of eventuele bodemverontreiniging? Daar moet je naar kijken. En naar de ruimtelijk inpassing, voor het af- en aanrijden van wagens.’

De grote contracten met afvalverwerkers waarin Cheriakova vooral de stugheid van gemeentes ziet, beschouwt Schilderman juist als voordeel. ‘Gebruik je inkoopkracht!’, roept ze andere ambtenaren op. ‘Je kunt contracten ook opknippen, zodat je makkelijker met andere partijen kunt gaan werken of andere eisen kunt stellen. Daar moet je wel aan denken wanneer je als gemeente aanbesteedt.’

Utrecht kijkt nu hoe het gft-afval in de stad schoner en meer gescheiden kan worden opgehaald en verwerkt. Sommige Utrechters hebben grote kliko’s in de tuin, voor de hoogbouw zijn er kleinere bakken, de zogenoemde citybins. In nieuwbouw kan daar misschien speciaal ruimte voor worden ingebouwd, zegt Schilderman. ‘Dat is dan voor de zogenoemde gfe-stroom, waarbij de laatste letter niet voor tuinafval maar voor etensresten staat. Dat kan misschien ook via de gootsteen. Daar gaan we de komende tijd mee experimenteren.’

Geïnspireerd

Er zijn altijd vlakken waarop je als gemeente met de circulaire economie aan de slag kunt, zegt Schilderman. ‘Kijk waar de energie zit. Dat kan bij de inkoop, maar ook bij de afvalverwerking of bij de bouwregels.’ Verder raadt ze aan om vooral op bezoek te gaan bij ondernemers zoals De Clique. ‘Dan raak je echt geïnspireerd en krijg je er meer gevoel bij wat er nog kan met dingen die je vaak alleen in de prullenbak ziet.’

Ze heeft het dan niet alleen over de echte koplopers in de circulaire economie. ‘Sommige sloopbedrijven doen ook al veel met hergebruik. Zo’n parel heb je waarschijnlijk al in je gemeente. Ga eens kijken hoe je kunt helpen om hen daarin verder te laten groeien.’