Weerbare open samenleving is balanceren

Hoe kan een samenleving tegelijk weerbaar en open zijn? Van de Duitsers kunnen we leren meer te reflecteren op fundamentele principes als mensenrechten, privacy en persoonlijke integriteit, maar ook meer partnerschappen aan te gaan met burgers en bedrijven. Israël leert ons dat cybersecurity ook een kans kan zijn voor economische ontwikkeling.

Best principles
Door lessen te trekken uit het omgaan met de migratiestroom naar Duitsland en het afwenden van cyberaanvallen in Israël heeft de Universiteit Utrecht bouwstenen geformuleerd voor overheden om ‘gebalanceerd’ om te kunnen gaan met veiligheidsuitdagingen in een weerbare en open samenleving. Het verzoek hiervoor kwam van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC). ‘We hadden ook andere landen kunnen kiezen, want allerlei samenlevingen zijn tegelijkertijd weerbaar en open, of beter: daarnaar op zoek’, vertelt projectleider Mirko Noordegraaf van de Universiteit Utrecht. ‘We hebben dan ook niet voor deze landen gekozen omdat zij best practices zijn, maar vanuit het idee van best principles die we kunnen gebruiken voor Nederlandse veiligheidsaanpak.’

Meer aandacht voor legitimiteit
Nederland is vaak heel pragmatisch in die aanpak. Er zijn allerlei diensten en een netwerk ertussen, en er zijn allerlei partners, ook decentraal. ‘Het is hier heel erg georganiseerd en dan gaan we met elkaar aan de slag. De Duitse casus laat zien dat je ook meer naar principes kunt kijken. Dat is niet meteen politiek, zoals van Merkel met ‘wir schaffen das’, maar bij de beleidsontwikkeling worden die principes geactiveerd. Het is meer principieel dan pragmatisch en stelt vooral legitimiteit voorop. Beleidsijkpunt is daar een serie grondwetsartikelen die de Duitse waarden samenvatten: de Freiheitliche Demokratische Grundordnung (FDGO). Men gaat niet zomaar op actie over, maar kijkt eerst naar democratische basisbeginselen. Dat is iets principieels. In Nederland zit men pragmatischer in elkaar, maar dit kan best eens best principle zijn. Wij zijn sterk gericht op effectiviteit en nminder met legitimiteit bezig.’

Samenwerken met maatschappelijke partners
Een tweede lijn in Duitsland (en ook in Israël te zien) is dat er vertakkingen met maatschappelijke partners zijn. Niet alleen de overheid heeft een rol met het omgaan met (de gevolgen van) migratie, maar ook burgers, bedrijven en ngo’s. ‘Die kunnen aan “tafel” zitten. Hier hebben we ook allerlei “tafels” voor duurzaamheid of gezondheid, maar nog geen dreigings- of veiligheidstafels. In Duitsland wordt ook verbinding gezocht met burgers en bedrijven. In Nederland zijn hier wel voorbeelden van te vinden, zoals Plan Einstein in Utrecht een maatschappelijk en ook burgerinitiatief is. Daarin is ook de gemeente en de universiteit actief. Bewoners en statushouders ontmoeten elkaar en er zit bedrijvigheid aan vast door sociale ondernemingen erbij te betrekken.’

Bedrijvigheid en innovatie
Bedrijven in Duitsland spelen anders in op de migratiestroom dan in Nederland, veel meer gericht op bedrijvigheid en innovatie. ‘Dat zou hier dus ook kunnen, met publiek-private partners bijvoorbeeld. De komst migranten gebruiken voor sociaal ondernemerschap kan profijtelijk zijn en ook renderend, als je innovatie op andere plekken kunt uitzetten.’ Israël is een vrij gesloten samenleving ten opzichte van (cyber)dreigingen, maar het land laat zien dat ermee omgaan niet alleen een kostenpost is, maar ook profijtelijk kan zijn. ‘Cyberdreiging is een innovatieve industrie geworden. Israël weet cybermethoden internationaal uit te venten.’

Bestuurlijke behendigheid
De onderzoekers doen een aantal aanbevelingen voor overheden om toe te werken naar een open en weerbare samenleving. Een daarvan is om realistisch te zijn en te relativeren en te accepteren dat niet alle potentiele dreigingen het hoofd kunnen worden geboden. ‘Zorg voor een beredeneerde framing van problemen en breng een relativerend, maar ook activerend bestuurlijk verhaal. Bij veiligheidskwesties moet je interveniëren, maar houd dan ook de gelaagdheid en meervoudigheid voor ogen. Effectiviteit is een ding, maar kijk ook naar legitimiteit, robuustheid en openheid. Je moet de dreiging niet groter maken dan het is, maar je kunt het ook niet wegredeneren. Het vraagt om bestuurlijke behendigheid. Het is namelijk paradoxaal: je wilt de burger beschermen, maar je tast daarmee ook al snel burgerlijke vrijheden aan.’