WOB-lichter weerstaat wet

Dankzij een nieuwe wet hoeven gemeenten binnenkort niet langer een dwangsom te betalen als zij te laat op een Wob-verzoek reageren. Onnodig, vinden deskundigen. ‘Alle Nederlandse gemeenten krijgen samen net zoveel Wob-verzoeken als de stad Birmingham.’ 

Juridische zaken
Met regelmaat vechten burgers beleid aan. Soms zelfs strijden overheden onderling. Een serie over de meest voorkomende juridische geschillen.

5,6 miljoen euro. Voor dat bedrag hebben Utrechtse ambtenaren tussen 2008 en 2014 aan koffie gedronken op hun werk, zo wist een nieuwsgierige burger via de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) te achterhalen. De Utrechter bestookte de gemeente over een periode van twee maanden met 21 uitgebreide informatieverzoeken, op één dag zelfs 12 keer. Dat werd de gemeente te gortig, ze spande een rechtszaak aan tegen de man. Met succes: hij mag nu nog maar zes keer per jaar een ‘enkelvoudig’ informatieverzoek indienen.

De Utrechtse burgemeester Jan van Zanen meldde eind februari aan de gemeenteraad dat het aantal Wob-verzoeken is verdubbeld, van een kleine 200 in 2012 naar 417 in 2014. In 19 gevallen besliste de gemeente te laat en moest een dwangsom worden betaald, voor een totaalbedrag van 10.700 euro. De toename is volgens Van Zanen deels toe te schrijven aan personen die uit zijn op dwangsommen, per verzoek maximaal 1.260 euro.

Veel gemeenten zeggen last te hebben van ‘oneigenlijk’ gebruik van de Wob. Bij een meldpunt van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) kwamen in 2013 in twee maanden tijd ongeveer 500 meldingen binnen. Veel verzoeken waren naar meerdere of zelfs alle gemeenten gestuurd. Ook waren veel informatieverzoeken ‘verstopt’ in andere correspondentie, zoals sollicitatiebrieven. Iemand wilde van een gemeente álle vergunningen vanaf 1988 tot en met 2013 hebben. ‘Indien uw gemeente verwacht niet binnen de wettelijke termijnen gehoor te kunnen geven aan mijn wob-verzoek, ben ik bereid om tegen een compensatie mijn recht op informatie in te trekken.’

Losliggende tegels
De gemeente Dalfsen kreeg een informatieverzoek over het ‘exacte aantal hele en halve straattegels’. Daarnaast wilde de vragensteller ook het ‘exacte aantal losliggende tegels’ weten. ‘Wij gaan er van uit dat wij het bevraagde binnen de daartoe wettelijk gestelde termijn van acht weken van u mogen ontvangen’, voegde de briefschrijver eraan toe. Niet alle briefschrijvers lijken geïnteresseerd in geld: zo wilde iemand van een gemeente ‘alle seksclubs en sekswerkmensen’ op foto en dvd ontvangen.

Iedereen mag over elk onderwerp een Wob-verzoek indienen bij een bestuursorgaan, een motivatie is niet nodig. Advocaten en journalisten vragen voor hun werk informatie op bij de overheid. Media blijken bovengemiddeld geïnteresseerd in declaraties en dienstreizen van bestuurders. Ook ‘gewone’ burgers dienen Wob-verzoeken in, over bijvoorbeeld bestemmingsplannen. Sommige van hen ontpoppen zich tot notoire Wob’ers, die bestuursorganen bestoken met een stroom aan informatieverzoeken.

Een andere categorie vormen de ‘Wob-lichters’, die geld proberen te verdienen met hun verzoeken. En dan zijn er nog treiteraars, die de overheid willen terugpakken voor bijvoorbeeld een verkeersboete, zoals de Dordtse ondernemer die de gemeente jarenlang bestookte met een stroom aan Wob-verzoeken en bezwaarschriften, uit onvrede over de beslaglegging op het gros van zijn huurpanden.

Minister Plasterk (PvdA) van Binnenlandse Zaken erkent het misbruik van de Wob. Afgelopen zomer wees hij al op het bestaan van bedrijfjes die uit zijn op het innen van dwangsommen. Binnenlandse Zaken schat de jaarlijkse kosten van het misbruik tussen de 8 en 14 miljoen euro. Naast de uitgekeerde dwangsommen gaat het om de tijd die ambtenaren kwijt zijn aan het behandelen van verzoeken. Plasterk stuurde in december een wetsvoorstel naar de Tweede Kamer, waarin de Wob wordt losgekoppeld van de Wet dwangsom. Bestuursorganen moeten wel tijdig blijven reageren op informatieverzoeken van burgers. Als zij dat niet doen, kan de verzoeker naar de rechter stappen.

Groot belang
De VNG is blij met het wetsvoorstel, omdat gemeenten nog ‘altijd iedere dag op grote schaal de negatieve gevolgen’ ondervinden van Wob-misbruik. Volgens de VNG is het loskoppelen van de Wet dwangsom en de Wob voor gemeenten van ‘groot belang’ om het misbruik aan te pakken. De Tweede Kamer spreekt naar verwachting binnenkort over het wetsvoorstel van Plasterk.

Hoewel de dwangsom lijkt te verdwijnen, betekent dat niet het einde van het misbruik van de Wob, denken deskundigen. ‘Waar wetten zijn, zullen mensen zoeken naar mazen’, zegt de Nijmeegse advocaat Franc Pommer. Hij staat regelmatig overheden en ‘Wob’ers’ bij. Gemeenten kunnen meerdere maatregelen nemen om Wob-misbruik te voorkomen (zie kader Wob-tips). Utrecht maakt zelf ‘actief informatie openbaar’ en probeert zo Wob-verzoeken voor te zijn. De gemeente publiceert bijvoorbeeld elk kwartaal de declaratie- en reiskosten van het college op de website.

Meerdere gemeenten staan niet langer toe dat informatieverzoeken per mail worden ingediend. Ook gaan er steeds meer stemmen op om leges te vragen, zegt Pommer. ‘Het is een lastige afweging voor bestuursorganen: hoe hoog maak je de drempel? Je wilt niet dat de goeden onder de kwaden gaan leiden.’ De advocaat komt vaak tot de conclusie dat gemeenten aan een Wob-verzoek moeten voldoen. ‘Gemeenten zijn van huis uit huiverig om informatie te verstrekken, terwijl ze een actieve informatieplicht hebben. Er moeten zeer goede redenen zijn om een Wob-verzoek te weigeren.’

‘Wob-deskundige’ Roger Vleugels vindt dat overheden in Nederland veel te vaak te laat reageren op informatieverzoeken. Wel is de afdoening van Wob-verzoeken bij gemeenten de afgelopen jaren verbeterd, zegt Vleugels. Volgens hem is nooit aangetoond hoe groot het misbruik van de Wob precies is, ook niet door het meldpunt van de VNG. ‘Uit meerdere onderzoeken blijkt juist dat het misbruik van de wet verwaarloosbaar is.’

In Nederland wordt vijf tot tien keer minder ‘ge-Wobt’ dan in omringende landen, zegt Vleugels. ‘Alle Nederlandse gemeenten bij elkaar krijgen net zoveel Wob-verzoeken als Birmingham.’ Zo’n 95 procent van de informatieverzoeken kan volgens Vleugels binnen tien werkdagen beantwoord worden. Ook zijn veel verzoeken eenvoudig af te wijzen, zegt hij. ‘Dan haken de meeste misbruikers af. Als de overheid zijn zaakjes op orde zou hebben, zou er helemaal geen misbruik van de Wob zijn.’

Wob-tips voor gemeenten
Advocaat Franc Pommer geeft gemeenten advies:
1. Neem altijd een besluit binnen de wettelijke reactietermijn, ook al staat daar niets tot weinig in. De meeste misbruikers haken dan al af.
2. Wantrouw de burger niet. Lang niet iedereen wil aan de stoelpoten van de overheid zagen.
3. Neem een Wob-verzoek altijd serieus, ook als je misbruik vermoedt.
4. Wees altijd correct tegen burgers en stel je niet te formalistisch op.
5. Start pas een procedure als het echt niet anders kan.
6. Stel vormvereisten aan informatieverzoeken. Standaardformulieren kunnen sneller worden behandeld. Bij meerdere gemeenten mogen Wob-verzoeken niet meer per mail worden ingediend.
7. Stel een standaardreactie op. Vergeet niet de data en adresgegevens aan te passen.