Het beroep ambtenaar sterft nooit uit

Ambtenaren zagen de afgelopen jaren hun werk steeds verder digitaliseren. Het ambtelijk apparaat is kleiner en de vraag rijst of gemeenten op den duur nog wel mensen nodig hebben. Econoom Robert Went en adviseur publieke sector Jan de Kramer van de Algemene Werkgevers Vereniging Nederland (AWVN) leggen aan Binnenlands Bestuur uit waarom de ambtenaar nooit verdwijnt en welke nieuwe taken ambtenaren kunnen verwachten.

Banen en taken
‘In de toekomst zijn er voor het huidige werk bij gemeenten waarschijnlijk minder mensen nodig dan nu het geval is. Daar kan niemand omheen.’ In het restaurant van het Amsterdamse debatcentrum De Balie begint Robert Went, als econoom werkzaam voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), het interview somber. Een onvoorspelbaar gedeelte van de taken bij een gemeente wordt gedigitaliseerd, waardoor werk verdwijnt. Toch denkt Went niet dat ‘complete ambtenarenbanen’ zomaar verdwijnen. ‘Laat ik het zo zeggen: ik acht de kans dat een robot een gehele baan van een ambtenaar overneemt heel klein. Banen zijn immers een bundel van taken. En van alle taken binnen een baan is meestal maar een gedeelte te automatiseren.’

Voorspellen is lastig 

Op basis van cijfers van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) stelt Went dat er voor ambtenaren wel meer tijd vrij zal komen binnen bepaalde functies, omdat deeltaken worden geautomatiseerd. ‘We moeten dan goed nadenken over hoe we die tijd opnieuw kunnen gebruiken voor andere zaken.’ Met name de ‘meer saaie en geestdodende taken en banen’, gaan dankzij automatisering verdwijnen, denkt Went. Maar welke functies er voor ambtenaren er precies bijkomen, is lastig te voorspellen. ‘App-ontwikkelaar is nu een baan. Dat had je vijftien jaar terug nooit kunnen weten. Nu wordt er, ook door gemeenten, veel geïnvesteerd in algoritmes en data-analyse. Gemeenten werken steeds meer datagestuurd en starten op grote schaal pilots.’

Etisch bewustzijn 

Maar werken met data brengt ook totaal nieuwe verantwoordelijkheden en taken met zich mee. ‘Een algoritme moet goed werken om voor een gemeente waarde te hebben. Je kunt bijvoorbeeld door verkeerde inschattingen per ongeluk hele wijken of postcodes uitsluiten van goede dienstverlening.’

Went verwijst naar gemeenten in de Verenigde Staten die hun wegen bijhouden op basis van data die door bewoners worden ingevoerd. De straten van rijke buurten zijn daardoor een stuk beter onderhouden dan de straten in arme buurten, omdat armere buurten nogal eens van digitale kennis en computers verstoken zijn. ‘Een algoritme heeft vaak vervelende kanten met ingebakken vooroordelen. Voor je ermee gaat werken moet je wel weten wat je precies wilt gaan doen en welke data je daarvoor nodig hebt. Ethisch bewustzijn tijdens het opstarten en uitvoeren van zo’n project is dus noodzaak. En dat heeft een robot niet.’

 
Handelingsvrijheid
Jan de Kramer, als adviseur van werkgeversvereniging AWVN gespecialiseerd in organisatieontwikkeling, kan net als Went geen banen 'voorspellen'. 'Niemand heeft daar antwoord op. Het is slecht voor te stellen hoe technologie zich ontwikkelt. We weten ook niet aan welke vraag van de burger de overheid over bijvoorbeeld tien jaar moet voldoen.' De Kramer houdt zich in ieder geval vast aan een 'onmisbaar menselijk aspect' bij morele vraagstukken van gemeenten. ‘Je kunt alle functies en rollen digitaliseren, maar word je daar ook een betere overheid van?' Hij denkt zelf dat zoiets niet altijd het geval is. Voor ambtenaren geldt er bovendien een bepaalde handelingsvrijheid die je een robot onmogelijk zou kunnen geven, denkt De Kramer. 'Een politieman mag bijvoorbeeld een bon uitschrijven bij een overtreding, maar soms is een waarschuwing een betere oplossing. Hetzelfde geldt voor het geven van vergunningen als het gaat om schuurtjes of parkeerplekken die één centimeter te groot zijn. Een systeem maakt dat onderscheid niet, eens mens wel. Die handelingsvrijheid is soms nodig en die kun je niet automatiseren.’

Gemeenten niet gemaakt om voorop te lopen

Veel gemeenten zien bedrijven als CoolBlue en Bol.com als voorbeelden van goededienstverlening. De Kramer: ‘Maar ook die bedrijven openen nu juist weer fysieke locaties. En dat is geweldig! Er is bij CoolBlue een helpdesk 24 uur per dag beschikbaar en ze hebben de distributie in eigen hand genomen, om zo goede service te garanderen. Het menselijke contact is er nog steeds, voor wie daar behoefte aan heeft.’ Er is tussen bedrijven en de overheid echter een belangrijk verschil, volgens de Kramer. ‘De overheid is bedacht als ordening van de continuïteit van de samenleving. Een gemeente gaat pas iets regelen als het maatschappelijk is geaccepteerd. Je bent als gemeente niet gemaakt om voorop te lopen. Nieuwe ontwikkelingen hoor je als gemeente op afstand te beoordelen, pas daarna moet er gehandeld worden.’

Risico's bij digitaliseren 

Ook Went valt het op dat ‘voorbeeldondernemingen’ beginnen met het openen van fysieke locaties. ‘Als je iets belangrijks koopt, zoals een computer van Apple, wil je toch in gesprek met goed gekwalificeerd personeel en niet met een antwoordmachine. Gemeenten moeten hierbij ook ouderen in de gaten houden die – als het te snel gaat – nergens terecht kunnen. ‘Je loopt het risico dat je met vernieuwen als gemeente ook veel verliest.’

Dit is een sterk ingekorte versie. Lees het volledige verhaal in Binnenlands Bestuur nummer 11.