‘Ondermijning begint op straat’

Ondermijning neemt de laatste tijd een vlucht. Hans Boutellier, deeltijdhoogleraar veiligheid & veerkracht en wetenschappelijk directeur van het Verwey-Jonker Instituut: ‘Het lokale gezag heeft geen overzicht meer.’

Veiligheid en veerkracht
In plaats van over criminaliteit zijn we meer over veiligheid gaan denken’, verklaart Hans Boutellier zijn functie als deeltijdhoogleraar veiligheid & veerkracht aan de Vrije Universiteit Amsterdam. ‘Je kunt er dan ook andere partijen bij betrekken. Criminaliteit verwijst naar het strafrecht, maar het veiligheidsperspectief is anders. Dat vraagt een preventieve, omgevingsgerichte kijk. Dan wordt de veerkracht van het systeem interessant. Je denkt niet alleen in reactie, maar ook in anticipatie en in de kwaliteit van het hele systeem. Hoe vang je klappen op voor ze vallen? Hoe reageer je op unknown unknowns? Het is dan zaak terug te veren en op basis van lerend vermogen het systeem te versterken. Pas je aan en maak een ­verbeterslag. De crisissituatie brengt een reactie teweeg, waardoor je de volgende keer de klap kunt voorkomen.’

‘Als we dan toch door de bril van de ondermijning gaan kijken, laat die dan wel de goede sterkte hebben’, schreef u afgelopen mei. Wat bedoelde u daarmee?
‘Eerst was er criminaliteitsbeheersing, toen veiligheidszorg en nu is er de doorontwikkeling naar ondermijning. Het punt is dat het een vaag begrip is. En wordt het niet overdreven? Daarom leg ik de nadruk op de goede sterkte. Je hebt het over de georganiseerde misdaad, hennepteelt, synthetische drugs, wapenhandel, illegale prostitutie, vrij zware criminele problematiek. Het lijken slachtofferloze delicten, maar de omvang is enorm. De vangsten zijn opvallend groot en er slibt ook veel doorheen. Maar mensen maken zich er niet zo’n zorgen over, want ze hebben er geen last van of profiteren ervan.’

Als dat zo is, is het dan wel een maatschappelijk probleem?
‘Ja, het maatschappelijk effect kan behoorlijk groot zijn. Kijk naar witwassen. Als het om miljarden drugsgeld gaat, moeten die worden weggezet. Daar spelen gigantische belangen. Ook liquidaties zijn vaak drugsgerelateerd. En een probleem is dat veel gewone mensen erin mee dreigen te gaan: boeren, recreatieparkhouders, makelaars, notarissen, straatjochies. Het is dus zeker een maatschappelijk probleem. Verder spelen economische motieven een rol. Nederland biedt een gelegenheidsstructuur. Een collega onderzocht de ‘integere haven’. Daar komen veel drugs binnen. En dan de morele kant: de gedoogcultuur, de mentaliteit van: wat maakt het eigenlijk uit? Ons krankzinnige wietbeleid van ‘wel voordeur, maar geen achterdeur’ creëert een moreel probleem. Hoe erg is het eigenlijk? Is het erg, omdat het niet mag? En waarom mag het eigenlijk niet?’

Criminele inkomsten zijn gigantisch, bedreigingen niet van de lucht. Burgemeesters moeten onderduiken, zoals nu burgemeester Wienen van Haarlem. Wat kunnen we daar het beste aan doen?
‘Dit zijn reële grote problemen, waar ondermijning aan refereert. Onderwerpen waar burgemeesters van wakker liggen. Dat kan infiltratie in de gemeenteraad of intimidatie zijn. Dat onderzoeken we ook. We hebben een vragenlijst ontwikkeld met verschijningsvormen van bedreigend gedrag: appjes, telefoontjes, teksten als “ik weet je te vinden”. Er is een onderscheid tussen onwettelijk en onwenselijk gedrag. Om het echt strafrechtelijk te bewijzen en de capaciteit te vinden om erachter aan te gaan is lastig, maar het is sowieso onwenselijk. Uit een oogpunt van veiligheid is het van belang andere partijen erbij te betrekken, zoals de FIOD. Die zijn relevanter en kunnen sneller ingrijpen. Dat helpt echt. Je betaalt in Nederland namelijk ook belasting over zaken die niet mogen. Je kunt daar efficiënt mee omgaan zonder dat strafrechtelijk te hoeven aantonen. Er zijn natuurlijk ook bestuursrechtelijke middelen, zoals sluiting van tenten.’

In Amsterdam worden kwetsbare jongeren in buitenwijken gerekruteerd. Waarom zou je naar school gaan als je in de misdaad snel geld kunt verdienen. Wat te doen?
‘Er is geen silver bullet. Je moet op verschillende schaalniveaus opereren, maar als je het niet op straatniveau doet, wordt het erg moeilijk. Je moet van klein naar groot denken. Klein is gemakkelijk te hanteren, maar dan moet je wel doorkijken: van de kleine jochies naar de grote jongens. Maar zonder lokaal niveau, het geloofwaardige niveau, blijft het heel abstract.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 20 van deze week (inlog)