Vergrijzing zet financiële verhoudingen onder druk

Demografische ontwikkelingen vormen een bedreiging voor de huidige bestuurlijke en financiële verhoudingen tussen het rijk en de gemeenten. Bij Binnenlandse Zaken zijn er twijfels of het (verder) decentraal beleggen van taken in de nabije toekomst nog wel uitvoerbaar is.

Regionale verschillen

In een deze week te verschijnen essaybundel van de Raad voor het Openbaar Bestuur – Een financieel fundament voor lokaal sociaal beleid – vragen Marianne van den Berg en Rutger Kaput zich af of niet een grondige herziening van de bestuurlijke en financiële verhoudingen nodig is vanwege de vergrijzing, de immigratie en uiteenlopende regionale ontwikkelingen. Van den Berg is afdelingshoofd Bekostiging binnenlands bestuur en Kaput strategisch beleidsambtenaar bij het ministerie.

Ouderenzorg

De auteurs uiten hun twijfels onder andere op het gebied van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Ze wijzen erop dat een gemeente met veel ouderen, veel eenpersoonshuishoudens en huishoudens met een laag inkomen en mensen met een laag opleidingsniveau nu via het gemeentefonds meer middelen ontvangt, op basis van de aanname dat ze meer geld kwijt zijn aan het voorzieningenniveau en de uitvoering van de Wmo. In dat verdeelmodel wordt er volgens Van den Berg en Kaput geen rekening mee gehouden dat bijvoorbeeld in een krimpgemeente de vraag naar ouderenzorg in de nabije toekomst hoog zal zijn, maar er geen personeel is om die zorg te verlenen. ‘Hoe moet de gemeente zorgen dat deze mensen in de krimpregio toch de benodigde zorg ontvangen? Met andere woorden: nu concentreren we ons op de verdeling van financiële middelen, maar moeten we ons niet veel meer concentreren op de vraag welke ambities/taken bestuurlijk uitvoerbaar zijn en hoe we met deze scheefgroei in uitvoerbaarheid moeten omgaan in de nabije en de verdere toekomst?’, zo vragen zij zich af.

Gemeentefonds

Als een probleem zien zij verder dat de ontwikkeling van de omvang van het gemeentefonds niet een-op-een rekening houdt met demografische ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld vergrijzing.  En dat betekent extra kosten voor gemeenten in de Wmo, ‘tenzij politiek wordt besloten de aanspraken op de Wmo te verkleinen en/of de arbeidsproductiviteit in deze sector verder toeneemt.’

Pijn verdelen

De demografische ontwikkelingen vergroten in hun ogen allereerst de spanning tussen de behoefte aan centrale regie van het rijk en behoefte aan lokale autonomie van de gemeenten. En daarnaast vergroten ze de spanning tussen nationale ambities en lokale uitvoerbaarheid. Dat kan leiden tot de keuze: meer geld of minder taken. ‘Effectieve, breed toegankelijke publieke dienstverlening met oog voor de menselijke maat is een fundamentele pijler onder de naoorlogse verzorgingsstaat. Wordt die zwakker – vanwege achterblijvende groei, gebrek aan uitvoering, of ontbrekende solidariteit – dan ondergraaft dat op termijn mogelijk ook de legitimiteit van het landelijke politiek bestel. Dit vereist een principiële politieke discussie over de vraag hoe we de pijn verdelen tussen gemeenten en/of provincies.’

Publiek debat

De centrale vraag is volgens de auteurs hoe te komen tot bestuurlijke en financiële verhoudingen die ook op demografisch gebied toekomstbestendig zijn. Dit opdat de ambities en taken van rijk en medeoverheden op het gebied van de publieke voorzieningen zoveel mogelijk, met oog voor de menselijke maat, effectief kunnen worden uitgevoerd rekening houdend met onder andere de vergrijzing en regionale verschillen. ‘We moeten ons afvragen of daar nog de huidige bestuurlijke en financiële verhoudingen bij passen. Kunnen rijk en medeoverheden de ambities en taken waar ze voor staan nog waarmaken? Is het nog uitvoerbaar dat zoveel taken decentraal belegd zijn? Of vraagt dit een grondige herziening van de ambitie en taken van rijk en medeoverheden in de nabije en de verdere toekomst, het hoe en waar beleggen daarvan en dan daaruit volgend de financiering daarvan?’, aldus Van den Berg en Kaput. ‘Dit zijn vraagstukken waar we ons als fondsbeheerders reeds over buigen en waar we graag breed het publieke debat over aangaan.’