Super-topambtenaar nodig bij rijk

Er moet één eindverantwoordelijke secretaris-generaal komen voor het rijk. Die moet er onder andere voor zorgen dat er een einde komt aan jarenlange ambtelijke afstemming

Dat pleidooi hield professor Jaap Uijlenbroek bij de aanvaarding van zijn benoeming als bijzonder hoogleraar op de Albeda Leerstoel. De leerstoel over ‘Arbeidsverhoudingen in de publieke sector’ is van het CAOP in Den Haag  en de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit Leiden.

Niet één ambtenaar eindverantwoordelijk

In zijn oratie stelt Uijlenbroek dat eenhoofdige politieke en ambtelijke leiding, één minister en één secretaris-generaal besluiten een stuk makkelijker maken. Tegelijk wordt dan een einde gemaakt aan ‘jarenlange ambtelijke afstemming en oppervlakkige kennisdeling zonder dat er een substantiële stap wordt gezet.’ Als voorbeeld haalt Uijlenbroek de minister voor Wonen en de Rijksdienst aan. Die is politiek verantwoordelijk voor de rijksdienst, maar het ambtelijke equivalent van zijn politieke functie ontbreekt. ‘Er is niet één ambtenaar eindverantwoordelijk, met bijbehorende bevoegdheid, die invulling kan geven aan de eenhoofdige leiding, zoals die er wel is in het Verenigd Koninkrijk, met een CEO Civil Service’, aldus Uijlenbroek.

Gemeente als voorbeeld

Op het niveau van de rijksoverheid zijn de Staten-Generaal en het kabinet de politieke eenheden die eenduidige en bindende besluiten nemen. Maar in het ambtelijke systeem ontbreekt dat bij de rijksoverheid. ‘De rijksoverheid is de enige overheidsorganisatie waarbij dit speelt, terwijl de ministeries in juridische zin allemaal tot dezelfde rechtspersoon behoren: de Nederlandse Staat. Elke provincie, elke gemeente en elk waterschap heeft één ambtelijk verantwoordelijke’, aldus Uijlenbroek.

Ministerie steeds onbelangrijker

Vanuit historisch perspectief is het volgens hem nog wel begrijpelijk dat een ministerie als entiteit werd gezien en de eenhoofdige ambtelijke aansturing op dat niveau is geregeld. De toenemende verwevenheid van maatschappelijke vraagstukken, de samenhang van uitvoerende en handhavende taken van ministeries en de op rijksniveau georganiseerde ondersteunende bedrijfsvoering, maken echter dat de rijksoverheid steeds meer als eenheid wordt gezien en moet functioneren. De entiteit ‘ministerie’ wordt steeds minder belangrijk ten opzichte van de entiteit rijksdienst.

Effectief sturen onmogelijk

Sinds 2006, het jaar waarin het rapport ‘de verkokering voorbij’ van de secretarissen-generaal verscheen, zijn veel stappen gezet om te komen tot één rijksdienst. De ultieme stap, naar één ambtelijk verantwoordelijke, is niet gezet, of nog niet gezet. Dat is een gemis, want daarmee voldoet de rijksdienst volgens Uijlenbroek niet aan de eis van effectief kunnen sturen op noodzakelijke ontwikkelingen in de rijksdienst.